Рус паалийәтчиси казак: а қ ш вә канада тәрипидин уйғур қирғинчилиқиниң етирап қилиниши хитай тәрипидин һазирғичә давам қилиниватқан чоң бир җинайәтни тохтитишниң амалидур

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2021.03.17
Рус паалийәтчиси казак: а қ ш вә канада тәрипидин уйғур қирғинчилиқиниң етирап қилиниши хитай тәрипидин һазирғичә давам қилиниватқан чоң бир җинайәтни тохтитишниң амалидур Америка, канада вә голландийә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини етирап қилди.
Yettesu

Америкиниң сабиқ ташқи ишлар министири майк помпейо хитайниң уйғур елидә йүргүзүватқан бастуруш һәрикитини “ирқий қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп атап, андин арқа-арқидин канада вә голландийә парламентлириниң хитайниң уйғурларға қиливатқан зулумини “ирқий қирғинчилиқ” дәп бекитишиниң дуняниң һәр қайси рус тиллиқ аммиви ахбарат васитилириниң қизиқарлиқ темилириниң биригә айланғанлиқи мәлум. Буниңдин ташқири, америка қошма штатлириниң йеңи тәйинләнгән ташқи ишлар министири антони блинкен бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңиши йиғинида хитайниң уйғурларға қарши елип барған җинайитигә сүкүт қилмайдиғанлиқини билдүргәниди.

Русийәлик җәмийәт әрбаби, русийә алий оқуш орунлири оқуғучилириниң кәспий иттипақиниң рәиси алексей казак әпәнди радийомиз зияритини қобул қилип, мундақ деди: “а қ ш вә канада тәрипидин уйғур қирғинчилиқиниң етирап қилиниши бу 21-әсирдә хитай тәрипидин қилиниватқан һәм һазирғичә давам қилиниватқан чоң бир җинайәтни тохтитишниң амалидур. Дуняниң алдинқи қатарлиқ мәмликәтлириниң есини йиғип, буниңға көзлирини ачқиниға шүкри. Әмма, әпсуски, русийә федератсийәси бүгүн хәлқара қоршавда қалғанлиқтин хитай русийә үчүн асасий сода-иқтисадий шерик болуп қалмақта. Һазир русийә үчүн америка, явропа технологийәлири йепиқ болғачқа, хитай русийә үчүн буниңдин қутулушниң бир йоли болуп қалмақта. Шуниң үчүн бу хәлқара қоршавдин чиқимиғичә русийәниң йетәкчи сиясәтчилири хитайға қарши чиқмайду һәм уйғур қирғинчилиқи һәққидә гәп қилалмайду. Русийә сиясәтчилири хитайниң яман иш қиливатқанлиқини һәм буниң хәтәрлик икәнликини чүшәнгән болсиму, лекин қәтий бир һәрикәтләргә бармайду.”

Алексей казак йәнә йеқинда американиң йеңи рәһбәрликиниң хитайға қарита тутқан сияситини очуқ көрүш мумкинчиликиниң пәйда болидиғанлиқини, шу җүмлидин америка-хитай учришишиниң бирәр йеңилиқ елип келиш мумкинликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “әгәр трамп вә болупму ташқи ишлар министири помпейо уйғурларниң һоқуқлирини қоғдаш үчүн әмәлий һәрикәтләрни қилған болсиму бу һаҗәт әмәс. Сәвәби у вақитларда икки мәмликәт оттурисида иқтисадий урушларму йүз бәргән иди. Әмма асасән помпейо уйғурлар үчүн хәлқ қәһримани болуп қалди. Һазир әнә шу учришиш вә башқиму вәқәләр нәтиҗилири бойичә биз америка мәвқәсиниң өзгәргән я өзгәрмигәнликини байқалаймиз. Әмди хитай болса, уйғур қирғинчилиқи мәсилисини даим инкар қилиду. Һәқиқәттә бу хәлқара җинайәт. Иккинчи дуня урушида фашистлар йиғивелиш лагерлирини қуруп, милйонлиған адәмләрни соливалған болса, һазирму хитайда бу давам қиливатиду. Адәмләр үстидә тәҗрибиләр өткүзүлүватиду, адәмләрниң әзалири мәҗбурий елинип, сетиливатиду, адәмләрни қул сүпитидә ишлитиватиду. Әлвәттә, буни хитай етирап қилмайду. Етирап қилса, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиму бу мәсилигә нәзәр ағдуруши керәк болиду. У чағда хәлқара сотму бу мәсилини қариши керәк болиду. Хәлқара җамаәтчилик болса, буниң барлиқини очуқ көрүп туриду.”

“мәркизий асияниң йеңилиқлар хизмити” ториниң “доклат: хитай шинҗаңдики уйғурларға нисбәтән ‛қирғинчилиқ‚ ни әмәлгә ашурушни давам қилмақта”, “азадлиқ” радийосиниң “а қ ш ниң б д т дики әлчиси хитайни уйғурлар қирғинчилиқида әйиблиди”, “красная весна” ахбарат агентлиқиниң “ақсарай: а қ ш хитай хәлқ җумһурийити билән болған келишимләрдә ‛уйғур қирғинчилиқи‚мәсилисини қарап чиқиду”, “хәлқара ишлар бойичә русийә кеңиши” ниң “уйғурлар үчүн җаваб берисиләр” намлиқ мақалилиридә америка-хитай мунасивәтлири, хитайниң уйғурлар үстидики зулумлириниң давамлишиватқанлиқи, уйғурларға нисбәтән йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқниң хитай тәрипидин инкар қилиниши, “ирқий қирғинчилиқ” чүшәнчисиниң әсли маһийити охшаш көплигән мәсилиләр әтрапида қарашлар илгири сүрүлгән.

“уйғурлар үчүн җаваб берисиләр” намлиқ мақалида ейтилишичә, американиң йеңи президенти болуп җов байден сайланғандин буян америка вә хитай оттурисидики мунасивәтләр трамп дәвридикидәк җиддий боламду я юмшақ боламду дегән соаллар оттуриға чиққан болсиму, әмма бу һәр икки тәхмин хата болуп, американиң хитайға болған бесими техиму күчийип, у мисли көрүлмигән дәриҗигә йетиши мумкинкән. Мақалида йәнә тәкитлинишичә, бейҗиң кейинки йилларда уйғур елидә қанунсиз тутқун қилишларни йүргүзүп, аталмиш “тәрбийәләш мәркәз” лирини қуруш һәрикәтлирини елип бармақтикән.

Украинаниң “громадска” агентлиқи елан қилған “хитай даирилири уйғур қирғинчилиқидики әйибләрни мәнисиз дәп атиди” намлиқ мақалида көрситилишичә, хитай ташқи ишлар министири ваң йи хитайниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқанлиқи тоғрисидики дәлилләрни инкар қилған. Мақалида 1949-йили хитайниң уйғур елидә контрол орнитип, шуниңдин буян хитайлаштуруш сияситини елип бериватқанлиқи, шу сәвәбтин уйғурларниң өз мәдәнийитиниң сиқип чиқирилишидин әндишә қиливатқанлиқи, бир милйон уйғур мусулманлириниң хитай лагерлирида тутулуп, бу милләткә қарши һәр қандақ тәқибләшләрниң давам қилиниватқанлиқи оттуриға қоюлған.

“ақсарай: а қ ш хитай хәлқ җумһурийити билән болған келишимләрдә ‛уйғур қирғинчилиқи‚ мәсилисини қарап чиқиду” намлиқ мақалида болса, америка ташқи ишлар министири антони блинкен билән мудапиә министири ллойд остинниң японийә вә җәнубий корейәгә қилған тунҗи сәпәрлиридин кейин 18 вә 19-март күнлири аляскада хитайниң алий дәриҗилик вәкиллири билән учришидиғанлиқи ейтилған. Мақалида ейтилишичә, бу учришишта уйғур қирғинчилиқи мәсилисиму қарилидикән. Русийәлик сиясәтшунас бәһрам һәмрайеф әпәндиниң ейтишичә, һазир һәқиқәтәнму уйғурлар тәқдири көплигән инсан һәқлири тәшкилатлириниң, айрим мәмликәтләр парламентлириниң, дөләт әрбаблириниң, һоқуқ қоғдиғучиларниң вә башқиларниң нәзиридә туруватқан муһим мәсилиләрниң биригә айланмақтикән.

У мундақ деди: “бүгүн хитайда уйғур қирғинчилиқи техила давам қиливатиду. Болупму америка, канада вә ғәрб дуняси өзлириниң уйғур мәсилисидә хитайға болған мәвқәсини билдүрүватиду һәм уйғурларниң вә башқиму мусулман хәлқләрниң йиғивелиш лагерлирида тутуп туруватқанлиқини иқрар қиливатиду. Әмма русийә вә мәркизий асия мәмликәтлири бу мәсилидә сүкүт сақлаватиду. Бу мәмликәтләрдә демократийә қәдрийәтлири йоқ десиму болиду. Мәсилән, мәркизий асия диктаторлири өзлириниң хитай билән иқтисадий җәһәттин бағлинип қалғанлиқини ейтиватиду. Америка башлиқ ғәрб дөләтлириниң хитайниң уйғур вә башқа мусулманларға қаратқан сияситини қирғинчилиқ дәп иқрар қилиши һәм, йәнә бир тәрәптин, башқа мәмликәтләрниң сүкүт сақлиши бу дуняда икки қариму-қарши иттипақниң мәйданға келиватқанлиқини көрситиду. Әмди америка вә хитай рәһбәрлириниң йеқиндики учришишиға келидиған болсақ, америка уйғур қирғинчилиқиға нисбәтән өз мәвқәсини билдүрүп болди. Шуниңға қариғанда, америка хитай һөкүмитини әң болмиғанда уйғур вә мусулман хәлқләргә нисбәтән йүргүзүватқан бастуруш сияситини тохтитишқа чақириши, йиғивелиш лагерлирини йепип, көп җапа чәккән уйғур хәлқини тәқибләшни тохтитишни тәләп қилиши һәм шуниңға мәҗбурлиши мумкин, дәп ойлаймән.”

Игилишимизчә, 2019-йили бирләшкән дөләтләр тәшкилати кеңишигә әза 22 мәмликәт хитайниң уйғур вә башқиму мусулман хәлқләргә қаратқан тәқибләшлирини тохтитишни тәләп қилип, тәшкилат рәһбиригә хәт йоллиғаниди. Әмма көп вақит өтмәйла 37 мәмликәт башқа хәт йезип, хитайниң уйғур районидики сияситини қоллиғаниди. Уларниң ичидә русийә, беларусийә, оман, пакистан, таҗикистан, түркмәнистанға охшаш мәркизий асия мәмликәтлириму болди. Қазақистан вә қирғизистан қол қоймиди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.