Rus pa'aliyetchisi kazak: a q sh we kanada teripidin Uyghur qirghinchiliqining étirap qilinishi xitay teripidin hazirghiche dawam qiliniwatqan chong bir jinayetni toxtitishning amalidur

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2021.03.17
Rus pa'aliyetchisi kazak: a q sh we kanada teripidin Uyghur qirghinchiliqining étirap qilinishi xitay teripidin hazirghiche dawam qiliniwatqan chong bir jinayetni toxtitishning amalidur Amérika, kanada we gollandiye xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq jinayitini étirap qildi.
Yettesu

Amérikining sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo xitayning Uyghur élide yürgüzüwatqan basturush herikitini “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep atap, andin arqa-arqidin kanada we gollandiye parlaméntlirining xitayning Uyghurlargha qiliwatqan zulumini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitishining dunyaning her qaysi rus tilliq ammiwi axbarat wasitilirining qiziqarliq témilirining birige aylan'ghanliqi melum. Buningdin tashqiri, amérika qoshma shtatlirining yéngi teyinlen'gen tashqi ishlar ministiri antoni blinkén birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishi yighinida xitayning Uyghurlargha qarshi élip barghan jinayitige süküt qilmaydighanliqini bildürgenidi.

Rusiyelik jem'iyet erbabi, rusiye aliy oqush orunliri oqughuchilirining kespiy ittipaqining re'isi alékséy kazak ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “A q sh we kanada teripidin Uyghur qirghinchiliqining étirap qilinishi bu 21-esirde xitay teripidin qiliniwatqan hem hazirghiche dawam qiliniwatqan chong bir jinayetni toxtitishning amalidur. Dunyaning aldinqi qatarliq memliketlirining ésini yighip, buninggha közlirini achqinigha shükri. Emma, epsuski, rusiye fédératsiyesi bügün xelq'ara qorshawda qalghanliqtin xitay rusiye üchün asasiy soda-iqtisadiy shérik bolup qalmaqta. Hazir rusiye üchün amérika, yawropa téxnologiyeliri yépiq bolghachqa, xitay rusiye üchün buningdin qutulushning bir yoli bolup qalmaqta. Shuning üchün bu xelq'ara qorshawdin chiqimighiche rusiyening yétekchi siyasetchiliri xitaygha qarshi chiqmaydu hem Uyghur qirghinchiliqi heqqide gep qilalmaydu. Rusiye siyasetchiliri xitayning yaman ish qiliwatqanliqini hem buning xeterlik ikenlikini chüshen'gen bolsimu, lékin qet'iy bir heriketlerge barmaydu.”

Alékséy kazak yene yéqinda amérikaning yéngi rehberlikining xitaygha qarita tutqan siyasitini ochuq körüsh mumkinchilikining peyda bolidighanliqini, shu jümlidin amérika-xitay uchrishishining birer yéngiliq élip kélish mumkinlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Eger tramp we bolupmu tashqi ishlar ministiri pompéyo Uyghurlarning hoquqlirini qoghdash üchün emeliy heriketlerni qilghan bolsimu bu hajet emes. Sewebi u waqitlarda ikki memliket otturisida iqtisadiy urushlarmu yüz bergen idi. Emma asasen pompéyo Uyghurlar üchün xelq qehrimani bolup qaldi. Hazir ene shu uchrishish we bashqimu weqeler netijiliri boyiche biz amérika mewqesining özgergen ya özgermigenlikini bayqalaymiz. Emdi xitay bolsa, Uyghur qirghinchiliqi mesilisini da'im inkar qilidu. Heqiqette bu xelq'ara jinayet. Ikkinchi dunya urushida fashistlar yighiwélish lagérlirini qurup, milyonlighan ademlerni soliwalghan bolsa, hazirmu xitayda bu dawam qiliwatidu. Ademler üstide tejribiler ötküzülüwatidu, ademlerning ezaliri mejburiy élinip, sétiliwatidu, ademlerni qul süpitide ishlitiwatidu. Elwette, buni xitay étirap qilmaydu. Étirap qilsa, birleshken döletler teshkilatimu bu mesilige nezer aghdurushi kérek bolidu. U chaghda xelq'ara sotmu bu mesilini qarishi kérek bolidu. Xelq'ara jama'etchilik bolsa, buning barliqini ochuq körüp turidu.”

“Merkiziy asiyaning yéngiliqlar xizmiti” torining “Doklat: xitay shinjangdiki Uyghurlargha nisbeten ‛qirghinchiliq‚ ni emelge ashurushni dawam qilmaqta”, “Azadliq” radiyosining “A q sh ning b d t diki elchisi xitayni Uyghurlar qirghinchiliqida eyiblidi”, “Krasnaya wésna” axbarat agéntliqining “Aqsaray: a q sh xitay xelq jumhuriyiti bilen bolghan kélishimlerde ‛Uyghur qirghinchiliqi‚mesilisini qarap chiqidu”, “Xelq'ara ishlar boyiche rusiye kéngishi” ning “Uyghurlar üchün jawab bérisiler” namliq maqaliliride amérika-xitay munasiwetliri, xitayning Uyghurlar üstidiki zulumlirining dawamlishiwatqanliqi, Uyghurlargha nisbeten yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliqning xitay teripidin inkar qilinishi, “Irqiy qirghinchiliq” chüshenchisining esli mahiyiti oxshash köpligen mesililer etrapida qarashlar ilgiri sürülgen.

“Uyghurlar üchün jawab bérisiler” namliq maqalida éytilishiche, amérikaning yéngi prézidénti bolup jow baydén saylan'ghandin buyan amérika we xitay otturisidiki munasiwetler tramp dewridikidek jiddiy bolamdu ya yumshaq bolamdu dégen so'allar otturigha chiqqan bolsimu, emma bu her ikki texmin xata bolup, amérikaning xitaygha bolghan bésimi téximu küchiyip, u misli körülmigen derijige yétishi mumkinken. Maqalida yene tekitlinishiche, béyjing kéyinki yillarda Uyghur élide qanunsiz tutqun qilishlarni yürgüzüp, atalmish “Terbiyelesh merkez” lirini qurush heriketlirini élip barmaqtiken.

Ukra'inaning “Gromadska” agéntliqi élan qilghan “Xitay da'iriliri Uyghur qirghinchiliqidiki eyiblerni menisiz dep atidi” namliq maqalida körsitilishiche, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqi toghrisidiki delillerni inkar qilghan. Maqalida 1949-yili xitayning Uyghur élide kontrol ornitip, shuningdin buyan xitaylashturush siyasitini élip bériwatqanliqi, shu sewebtin Uyghurlarning öz medeniyitining siqip chiqirilishidin endishe qiliwatqanliqi, bir milyon Uyghur musulmanlirining xitay lagérlirida tutulup, bu milletke qarshi her qandaq teqibleshlerning dawam qiliniwatqanliqi otturigha qoyulghan.

“Aqsaray: a q sh xitay xelq jumhuriyiti bilen bolghan kélishimlerde ‛Uyghur qirghinchiliqi‚ mesilisini qarap chiqidu” namliq maqalida bolsa, amérika tashqi ishlar ministiri antoni blinkén bilen mudapi'e ministiri lloyd ostinning yaponiye we jenubiy koréyege qilghan tunji seperliridin kéyin 18 we 19-mart künliri alyaskada xitayning aliy derijilik wekilliri bilen uchrishidighanliqi éytilghan. Maqalida éytilishiche, bu uchrishishta Uyghur qirghinchiliqi mesilisimu qarilidiken. Rusiyelik siyasetshunas behram hemrayéf ependining éytishiche, hazir heqiqetenmu Uyghurlar teqdiri köpligen insan heqliri teshkilatlirining, ayrim memliketler parlaméntlirining, dölet erbablirining, hoquq qoghdighuchilarning we bashqilarning neziride turuwatqan muhim mesililerning birige aylanmaqtiken.

U mundaq dédi: “Bügün xitayda Uyghur qirghinchiliqi téxila dawam qiliwatidu. Bolupmu amérika, kanada we gherb dunyasi özlirining Uyghur mesiliside xitaygha bolghan mewqesini bildürüwatidu hem Uyghurlarning we bashqimu musulman xelqlerning yighiwélish lagérlirida tutup turuwatqanliqini iqrar qiliwatidu. Emma rusiye we merkiziy asiya memliketliri bu mesilide süküt saqlawatidu. Bu memliketlerde démokratiye qedriyetliri yoq désimu bolidu. Mesilen, merkiziy asiya diktatorliri özlirining xitay bilen iqtisadiy jehettin baghlinip qalghanliqini éytiwatidu. Amérika bashliq gherb döletlirining xitayning Uyghur we bashqa musulmanlargha qaratqan siyasitini qirghinchiliq dep iqrar qilishi hem, yene bir tereptin, bashqa memliketlerning süküt saqlishi bu dunyada ikki qarimu-qarshi ittipaqning meydan'gha kéliwatqanliqini körsitidu. Emdi amérika we xitay rehberlirining yéqindiki uchrishishigha kélidighan bolsaq, amérika Uyghur qirghinchiliqigha nisbeten öz mewqesini bildürüp boldi. Shuninggha qarighanda, amérika xitay hökümitini eng bolmighanda Uyghur we musulman xelqlerge nisbeten yürgüzüwatqan basturush siyasitini toxtitishqa chaqirishi, yighiwélish lagérlirini yépip, köp japa chekken Uyghur xelqini teqibleshni toxtitishni telep qilishi hem shuninggha mejburlishi mumkin, dep oylaymen.”

Igilishimizche, 2019-yili birleshken döletler teshkilati kéngishige eza 22 memliket xitayning Uyghur we bashqimu musulman xelqlerge qaratqan teqibleshlirini toxtitishni telep qilip, teshkilat rehbirige xet yollighanidi. Emma köp waqit ötmeyla 37 memliket bashqa xet yézip, xitayning Uyghur rayonidiki siyasitini qollighanidi. Ularning ichide rusiye, bélarusiye, oman, pakistan, tajikistan, türkmenistan'gha oxshash merkiziy asiya memliketlirimu boldi. Qazaqistan we qirghizistan qol qoymidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.