Rusiye prézidénti wladimir putin Uyghurlar heqqide pikir bildürdi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2021.06.16
Rusiye prézidénti wladimir putin Uyghurlar heqqide pikir bildürdi Rusiye prézidénti wiladimir putin NBC xewerliri muxbirining ziyaritini qobul qilip, muxbirning so'allirigha jawab bermekte. 2021-Yili 11-iyun, moskwa.
REUTERS

Melumki, amérika hökümiti we en'gliye, kanada, gollandiyening xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep resmiy étirap qilghandin kéyin, en'gliye paytexti london shehiride “Uyghur sot kollégiyesi” ning guwahliq anglash yighini ötküzüshi dunyaning köpligen metbu'atlirining, mutexessislirining we bashqilarning diqqitini qozghap kelgenidi. Emma özini xitayning istratégiyelik shériki hésablap kéliwatqan rusiyening resmiy hökümet da'iriliri bu heqte ündimey kelgen bolsimu, yéqinda rusiye prézidénti wladimir putinning amérikining “NBC” téléwiziye qaniligha bergen söhbiti we uningda Uyghurlarni tilgha élishi rusiyening “Intérfaks”, “Ta s s” ke oxshash bezi ammiwi axbarat wasitilirining, shundaqla ijtima'iy taratqulirining diqqitini qozghighanidi.

“Putin özi uchratqan Uyghurlar xitay xelq jumhuriyitining siyasitini qollaydighanliqini bildürdi” namliq maqalida éytilishiche, Uyghur élide yashawatqan Uyghurlar xitay merkiziy hökümitining siyasitini qollisimu, emma narazi boluwatqanlarmu barken.

Wladimir putin mezkur téléwiziye qanili muxbirining “Xitay shinjangdiki az sanliq milletlerge qandaq mu'amile qiliwatidu?” dégen so'aligha mundaq dep jawab bergen: “Siz bilemsiz, men bezi Uyghurlar bilen uchrashqanidim. Her qachanda merkiziy da'irilerni tenqid qilidighan ademlerni tépishqa bolidu. Lékin men xitayda seperde bolghinimda Uyghurlar bilen uchrashtim. Sizni ishendürimenki, her halda méning öz quliqim bilen anglighinim, omumen ular xitay da'irilirining bu yönilishtiki siyasitini qollaydu. Ular xitay bu rayonda yashaydighan ademler üchün iqtisad, medeniyetni kötürüsh we bashqilar nuqti'inezerdin köp ishlarni qildi, dep hésablaydu. Shuning üchün weziyetke sirttin qarap turup men néme dep uninggha baha bérimen?”

Muxbirning “Siz heqiqeten bilisizki, köpligen Uyghurlar mundaq démeydu hem amérika tashqi ishlar ministiri xitayni ‛irqiy qirghinchiliqta‚ eyibligen. Hazir milyon Uyghur yighiwélish lagérlirida yatidu. Shu weziyet munasiwiti bilen siz sabiq sowét ittipaqidiki musulman ehlige qandaq yönilish bergen bolattingiz?” dégen so'aligha wladimir putin mundaq dep jawab qayturghan: “Men rusiyediki musulman ehli yönilishige rusiye da'irilirining rusiye fédératsiyesidiki musulman ehlige qarita tutqan siyasiti bilen jawab bergen bolattim. Rusiye islam konférénsiyesi teshkilatida közetküchi bolup hésablinidu. Bizde pirsent jehettin islam ahalisi artuqraqqu deymen. Bu bashqa wetini yoq rusiye fédératsiyesining puqraliridur. Ular élimiz tereqqiyatigha nahayiti chong töhpe qoshmaqta. Bu adettiki puqralarghimu, diniy erbablarghimu baghliq. Men u yaqta néme boluwatqanliqini chüshenmey turup, xitaydiki weziyetke bola shu qatarliq puqralirimiz toghriliq sözlishim we ular bilen alaqe baghlishim kérekmu? men shu qatarliq mesililerni dölet mejliside yaki xitay xelq jumhuriyitining tashqi ishlar ministirliqida éniqlisanglar bolidu, dep oylaymen.”

Biz shu munasiwet bilen mutexessislerning qarashlirini igiliduq.

Qazaqistanliq siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining pikriche, putin muxbirning so'aligha uttur jawab bérelmigen bolsimu, emma özining Uyghurlargha nisbeten tutqan pozitsiyesini ashkarilap qoyghan.

U mundaq dédi: “Uning aghzidin mundaq gep chiqti. Men shu yerde bolghanda Uyghurlar bilen uchrashtim dédi. Ular manga xitay hökümiti iqtisadiy, medeniy tereplerdin yaxshi yardem bériwatidu dégendek. Oylaymenki, u aptonom rayonining qorchaq re'isi shöhret zakir bilen uchrashqan bolushi kérek. Putin shu waqitta korona wirusidin ilgiri barghan. Shundaqla u uttur jawabtin kétip, asasen rusiye musulmanliri toghriliq toxtalghan. U rusiye musulmanlirini maxtidi. Qandaq ishlarni qiliwatqinini atap turup, méning asasiy wezipem özümning musulmanliri, Uyghurlar toghriliq xitayning özidin sora dégendek jawab berdi. Emma u yene xitay rusiye bilen iqtisadiy, herbiy, siyasiy mesililerde shérik dégen pikirni otturigha qoydi. Bu yerdin mundaq xulase chiqirishqa bolidu. Birinchi, putin Uyghur mesilisini bilidu we putin'gha Uyghur mesilisi heqqide doklat bérilgen oxshaydu. Putin bu mesilige jawab bérishtin qachti. Omumen u xitayni himaye qildi. Ikkinchi, u amérika prézidénti jow baydén bilen bolghan uchrishishta bu mesilini otturigha qoyushni xalimidi. Shundaq qilip, özining xitay bilen bolghan siyasitini uttur ispatlashni xalimidi, dep hésablaymen”.

Rusiyelik siyasetshunas we adwokat behram hemrayéf ependi rusiye prézidénti putinning héchqachan Uyghurlar heqqide birer ijabiy pikir qilmay kelgenlikini, hazir rusiye ozidu musulmanlargha qarshi teqibleshlerning orun éliwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xelq'ara hoquq qoghdash teshkilatlirining, insan heqliri mutexessislirining melumatliri boyiche hazir rusiyede bir nechche ming siyasiy mehbuslar tizimgha élin'ghan. Shuning üchün putindin Uyghurlar toghriliq adaletlik, heqiqiy bahani élish mumkin emes. Shu sewebtinmu u xitayni tenqid qilalmaydu. NBC Muxbirining bergen orunluq we asasliq so'allirigha jawab bérishtimu putinning tutqan pozitsiyesi birdinla melum boldi. Deslepte amérika xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep tonughanda rusiye hökümitimu, uning prézidéntimu bu heqte ün chiqarmidi. Putinning Uyghurlargha a'it mesile boyiche xitay tashqi ishlar ministirliqigha muraji'et qilinglar dégen sözi heqiqetenmu Uyghur mesilisining mewjut ikenlikini körsitidu. Yene bir qétim tekrarlaymenki, putin we uning hökümiti ‛Uyghur irqiy qirghinchiliqini‚ héchqachan étirap qilmaydu. U eksiche bu yönilishte xitay bilen hemkarlishidu, dep oylaymen. Hazir rusiye we amérika bashliq gherb döletliri arisida chong sürkilishler mewjut. Shuning üchün rusiye bu jehette xitaygha oxshash shériktin, ittipaqdashtin ayrilishni xalimaydu, uning bilen yéqinlishishqa tirishidu.”

Igilishimizche, Uyghur élide atalmish “Terbiyelesh lagérliri” gha Uyghur we bashqimu türk-musulman milletliri qamilishqa bashlighan mezgilde rusiyediki xitay elchixanisi aldida bir qatar tatar, Uyghur pa'aliyetchiliri, shundaqla rus pa'aliyetchisi alékséy kazak lozunkilarni kötürüp, xitayning Uyghur rayonidiki teqiblesh siyasitini qattiq eyibligeniken. Xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan lagérliri mesilisi rusiyediki ijtima'iy taratqular we birqisim metbu'atlardimu köplep otturigha chiqqanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.