Uyghur élining bügünki weziyiti rus tilliq metbu'atlardinmu orun almaqta

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2019.09.26
Rusiyede-Uyghur-Mesilisi-20190919.jpg “Komsomolskaya prawda” gézitide élan qilin'ghan “Dunya Uyghur qurultiyining lédiri: ‛méning wetendashlirim üchün lagérlarda üch milyon'ghiche adem azablanmaqta‚” namliq maqale. 2019-Yili 19-séntebir.
Photo: RFA

Kéyinki waqitlarda xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüp kéliwatqan zor kölemlik tutqun qilish heriketliri we buning netijiside üch milyon'ghiche Uyghur, qazaq we bashqimu türkiy-musulman xelqlerning atalmish “Qayta terbiyilesh lagérliri” gha qamilishi jiddiy diqqet nuqtisi bolmaqta. Bolupmu Uyghur diyarining asasiy ahalisi bolghan Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining heddidin ashqanliqi köpligen xelq'ara teshkilatlarning, kishilik hoquq komitétlirining, közetküchilerning we ammiwi axbarat wasitilirining asasliq we muhim témilirigha aylanmaqta. Jümlidin bu mesilining birleshken döletler teshkilatida we amérika hökümitide otturigha qoyulushi rusiye we qazaqistanning bezi rus tilliq metbu'atliridinmu orun almaqta.

Rusiyening eng inawetlik metbu'atlirining biri “Komsomolskaya prawda” gézitining 20-séntebirdiki sanida “Dunya Uyghur qurultiyining lédiri: ‛méning wetendashlirim üchün lagérlarda üch milyon'ghiche adem azablanmaqta‚” namliq maqale élan qilin'ghan idi. Mezkur maqalida gézit muxbiri édward chésnokofning dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bilen bolghan keng kölemlik söhbiti bérilgen. Dolqun eysa öz sözide xitay da'irilirining saxta teshwiqat arqiliq Uyghur élidiki eyni weziyetni dunya jama'etchilikidin yoshuruwatqanliqini, bir pütün Uyghur xelqini “Térrorchi” qilip körsitishke urunuwatqanliqini, shu jümlidin öziningmu xitay teripidin shundaq hujumgha duch kelgenlikini, lékin buning barliqining asassiz ikenlikini tekitligen. U yene “Terbiyilesh lagérliri” ning tüp meqsitini ashkarilidi.

Axirqi waqitlarda rusiyening “Nowosti” axbarat agéntliqi Uyghur élidiki weziyetke munasiwetlik köpligen melumatlarni élan qilmaqta. 22-Séntebirde bérilgen “Pompéyo xitayning Uyghurlarni chet'ellerdin qayturup kélish iltimasini tenqidlidi” namliq yékatérina lizlowaning maqaliside roytérs agéntliqidin neqil keltürülüp, mundaq déyilgen: “Amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo dunyaning barliq ellirini xitayning Uyghurlarni bashqa ellerdin qayturup kélish boyiche élip bériwatqan herikitige qarshiliq körsitishke chaqirdi. Amérika shinjang Uyghur aptonom rayonida kishilik hoquqning we diniy étiqadning cheklimige uchrawatqanliqi üchün xitayni qattiq tenqid qilmaqta.”

Emdi qazaqistanning “Nur qazaq” tor bétide bérilgen “Ammiwi axbarat wasitiliri: ‛xitayda meschitlerni yoqitish bashlandi‚” namliq maqalida éytilishiche, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo nyu-yorkta qazaqistan, türkmenistan, qirghizistan we tajikistan qatarliq döletlerning tashqi ishlar ministirliri bilen bolghan uchrishishidin kéyin xitaydiki bu weziyet heqqide toxtalghan. Maqalide amérikaning b d t ning nöwettiki mejliside bu mesilini otturigha qoyushqa tirishidighanliqi éytilghan. 

Qazaqistanda neshr qilinidighan “Forbés” zhurnilining 25-séntebirde neshr qilin'ghan sanida “Amérika xitayni Uyghurlarni teqib qilishta eyiblidi” namliq maqalida amérikaning mu'awin tashqi ishlar ministiri jon solliwénning Uyghur élidiki weziyetke qarita éytqan pikirliri keltürülgen. U öz memlikitining xitayni Uyghur mesilisi boyiche eyiblewatqanliqini éytip, birleshken döletler teshkilatini bu ishni tekshürüshke chaqirghan. U xitayning Uyghur élidiki yighiwélish lagérliri toghriliq yéngi pakitlargha ige bolghanliqini, xitayning heqiqetenmu Uyghur élide kishilik hoquqni depsende qiliwatqanliqini eskertip, b d t bash katipining térrorluq bilen küresh qilish boyiche rusiyelik mu'awini wladimir woronkofning Uyghur élige qilghan sepirini eyibligen. U bu seperning amérikaning qarshi bolushigha qarimay emelge ashqanliqini, mundaq seperlerning xitayning atalmish “Térrorluqqa qarshi kürishi” ge chapan yapidighanliqini otturigha qoyghan. 

Uyghur élidiki basturush siyasitining birleshken döletler teshkilatida we amérika hökümitide otturigha qoyulushi xitayning Uyghur élidiki basturush heriketlirini tosiyalamdu? 

Tonulghan qazaqistanliq siyasetshunas qehriman ghojamberdining pikriche, dunya Uyghur qurultiyi we bir qatar Uyghur pa'aliyetchilirining aktip herikiti arqisida Uyghur mesilisi birleshken döletler teshkilatining mejlisliride hemde amérika hökümitide küntertipke kelmektiken. U bu jehette Uyghur mesilisining xelq'arada sehnide yüksek bir pellige kötürülgenlikini tekitlep, mundaq dédi: “Emma xitaygha bu yéterlik emes. Xitay buningdin chékinmeydu. Bir usul bar, u amérika émbargosi. Amérikaning xitaygha qaritilghan iqtisadiy bésimini yawropa birliki, bashqa döletler, b d t bash katipi qollisa, xitay chékinidu.”

Siyasetshunas jasaral qu'anishalin radi'omiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Xitay sherqiy türkistandiki özining siyasitini yürgüzüwéridu. Bu yerde men xitayning Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq qérindash musulman xelqlerge qarshi élip bériwatqan qirghinchiliq siyasitini közde tutuwatimen. Xitay bügünki künde amérika bilen étiship, özini dunyadiki eng ulugh memliket dep hésablaydu. Eger mushu éytiliwatqan sözlerge qoshumche gherbiy yawropa, a q sh émbargolar qollansa, u waqitta ehwal özgiridu. Méning pikrimche, ular öz ara til tépiship we birliship, xitayni ular bilen hésablishishqa mejburlaydighan iqtisadiy bésim körsetse, bir netije chiqidu. Méning bu yerde gumanim yoq. Ikkinchi tereptin, qazaqistanmu öz nöwitide xitaydin pexes bolidighan amallarni qilishi lazim.”

Qazaq pa'aliyetchisi ezimbay ghali ependining pikriche, qazaqistan rehberliki bu qétimqi amérikagha qilghan sepiridimu Uyghur élidiki qazaq mesilisini otturigha qoymighan iken. U mundaq dédi: “Xitayning peqet Uyghur, qazaq mesilisila emes, uning bashqa ölkiler mesilisi we bashqa milletler mesilisimu bar. Xitayda iqtisad mesilisimu bar. Mubada xitay tawarliri 25 pirsentke kötürülse, xitay buni kötürelmeydu. Buni az dégendek, xitay tawarlirining sapasimu anche yaxshi emes. Bu tawarlar qanche kötürülse, u shunche ötmeydu. Méning oyumche, xitaygha peqet iqtisadiy émbargo kérek.”

Igilishimizche, amérika bilen xitay otturisida bashlan'ghan soda urushi netijiside mushu yili 1-séntebirdin bashlap amérika xitaydin kirgen tawarlargha yene 10 pirsent miqdarda baj qoyushni pilanlighan idi. Bu omumen 300 milyard dollarni teshkil qilidiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.