RFA
Мухбир: президент доналд трамп «уйғур кишилик һоқуқ сиясити қануни» ға имза қойғанниң әтиси америка хәлқара диний әркинлик комитети баянат елан қилип, трамп һөкүмитини бу қанунни иҗра қилишқа дәвәт қилди. Шундақла уйғур хәлқи дуч келиватқан зиянкәшликләргә җавабкар хитай әмәлдарлириға қарита тездин бир нишанлиқ җазани йолға қоюшқа чақирди. Уларниң мәсилидики мәвқәсигә сиз қандақ қарайсиз? сизниңчә бу хил җазалар пат йеқинда ишқа ашамду?
Сам бровнбәк: америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң мушундақ бир баянатни елан қилишидин бәк мәмнун болдум. Мән бу мәсилиләр һәмдә америка һөкүмитиниң буниңдики тәшвишлири һәққидә бурундин тартип сөзләп келиватимән. Һөкүмитимиз бу мәсилигә қарита конкрет болған бирнәччә қәдәмни алди. Әмдики әң зор үмидим, хитай өзиниң зиянкәшлик қилмишлириға хатимә бәрсә һәмдә чоң дөләткә чушлуқ иш қилса, шуниңдәк өзлири пайхан қилип келиватқан кишилик һоқуқ вә диний етиқад әркинликидәк түп принсипларға әмәл қилсикән, дәймән. Әпсуски, хитай һәрқачан бизниң диний әркинлик бойичә көзитип келиватқан тизимликимиздики алаһидә тәшвишлик дөләт болуп қеливатиду. Бу тизимликтики дөләтләр диний әркинликни дәпсәндә қилишта учиға чиққанлардин тәркиб тапқан. Йәнә келип улар башқа дөләтләрниң кишилик һоқуқни аяқ-асти қилишиға яр-йөләк болуватқанлардур. Улар кишилик һоқуқ үчүн сөз қилмиғаникән, уларниң диний әркинлик үчүн сөз қилиши техиму мумкин әмәс. Әпсуслинарлиқ йери улар һазир мусулманларғила әмәс, тибәт буддистлириға, хиристянларға вә фалунгуң муритлириғиму зиянкәшлик қиливатиду. Шуңа омумән қилип алғанда, хитайдики һәрқандақ диний етиқад җамаити бирдәк зиянкәшликкә учраватиду.
Мухбир: шундақ, өткән үч йил мабәйнидә лагер сияситини иҗра қилған хитай әмәлдарлириға қарита америка һөкүмити йеқин кәлгүсидә бирәр җазалаш тәдбирини ишқа селиши мумкин, дәп қарамсиз?
Сам бровнбәк: биз бу хил җазаларға алдин бирнәрсә дейәлмәймиз. Тегишлик қәдәмләр елинип хәлқиаләмгә җакарланди. Әмма биз бу ишлар һәққидә яки кәлгүсидә немә болидиғанлиқи һәққидә алдинала бирнәрсә демәймиз.
Мухбир: болиду, әмди «уйғур кишилик һоқуқ сиясити қануни» ға кәлсәк, бу лайиһә рәсмий қанунға айланғандин кейин сизниң диний етиқад әркинлики баш әлчиси сүпитидә уйғур хәлқиниң диний әркинлики тоғрисида техиму кәскинрәк сөз қилишиңизға дәстәк болаламду?
Сам бровнбәк: алди билән шуни ойлаймәнки, бу қанун лайиһәсиниң муһим нуқтиси вә һазирқи һөкүмәтниң диққити ашу җайларда йүз бериватқан һәқ вә һоқуқларниң дәпсәндә болушиға мәркәзлишиши лазим. Һазир улар дәл мушуни қиливатиду. Һазир һөкүмәтниң бу ишларға зеһин қоюшиға дәстәк дегән йетип ашқичә пәйда болди. Бу йеңи қанун һазирқи һөкүмәттин бәзи доклатларни тәйярлашни һәмдә истихбарат органлириниң дөләт мәҗлисигә бәзи мәлуматларни йоллишини тәләп қилиду. Бу ишлар пат йеқинда ишқа ашиду. Әмма бу йәрдики әң әһмийәтлик нәрсә дөләт мәҗлисиниң бу ишларни қанчилик ениқлиқта вә күчлүк сәвийидә чүшиниш мәсилисидур. Авам палатасида бир қарши аваз ташланди. Кеңәш палатасида болса бирдәк авазда мақулланди. Буниң билән дөләт мәҗлиси үчүн бу ишларниң һәр икки партийә чоңқур көңүл бөлүватқан бир тема икәнлики наһайити ашкара намаян болди.
Мухбир: шундақ, дәрвәқә хитай һөкүмити барлиқ лагерларни тақап милйонлиған уйғур вә қазақ тутқунларни лагерлардин азад қилғини йоқ. Шуниң билән биргә хитай һөкүмити президент трампниң бу қанун лайиһәсигә имза қоюшиға интайин қаттиқ рәвиштә инкас қайтурди. Һәтта бир қисим хитай паалийәтчиләрму хитай һөкүмитиниң бу һадисигә қайтурған қаттиқ инкасини «мәдәнийәт инқилаби» услубидики американи әйибләш һәрикити болди, дәватиду. Әмди мениң соримақчи болғиним, сизниңчә «уйғур кишилик һоқуқ сиясити қануни» рәсмий қанунға айланғандин кейин, бу хитай һөкүмитини лагерларни тақаш вә уйғур тутқунлирини қоюветишкә мәҗбурлашта бирәр пайдилиқ рол ойнамду?
Сам бровнбәк: шундақ, үмидим бу қанун хитай һөкүмитиниң лагерларни тақишида иҗабий қәдәм елишиға бесим болсикән, дәймән. Әмма лагерларни тақашниң өзила купайә қилмайду, дәп қараймән. Чүнки улар һазир сақчи дөлити вә қаттиқ назарәтни ишқа ашуруп болди. Йәнә келип шинҗаңдики аһалиләр олтурақлашқан җайларни камера, тәқлидий әқил вә чирай тонуш системисиниң ярдимидә назарәт қилиш арқилиқ кишиләр тутқун қилинмиған җайларниму сақчи дөлитигә айландуруп болди. Булар кишиләрниң һаятини зор дәриҗидә чәкләп қоюватиду. Мән буни нурғун кишиләргә ейтқан. Мән буларни һәқиқәтән зулумниң келәчәки, дәп қараймән. Һазир бу җайда ашу хилдики һакиммутләқ система мәвҗут болуватиду. Бу системидики шәхсләр өзлириниң диний етиқади сәвәблик өзлириниң вәтинидә иқтисадий вә иҗтимаий паалийәтләргә иштирак қилишқа қадир болалмайватиду. Мана бу дәл хитайлар шинҗаңда бәрпа қилип чиққан системидур. Шундақла бу дәл хитай компартийәси ашу райондики уйғурларға вә башқа мусулманларға қиливатқан муамилидур. Шуңа лагерлар тақалған һаләттиму сақчи дөлити йәнила өз җайида қеливериду. Буниң билән кишиләр йәнила өзлириниң диний етиқад әркинликигә игә болалмайду. Булар һазирқи әң йеңи техникилар болуп, дуня буниңдин кейин буни чәклимисә һәмдә униң алдини алмиса, у һалда кәлгүсидә бу һал хитай вә башқа диктатор дөләтлиридә омумлишиду.
Мухбир: баш әлчи бровнбәктин сорайдиған ахирқи соалим: президент доналд трамп «уйғур кишилик һоқуқ сиясити қануни» ға 17-июн күни, йәни ташқи ишлар министири майк помпейо билән хитай дөләт ишлири комиссари яң җйечи һавайда тунҗи қетим учрашқан күни имза қойди. Бу бир тасадипийлиқму яки бәзиләр ейтқандәк хитай һөкүмитиниң уйғурларға зиянкәшлик қилишиға қарита уларға күчлүк бир сигнал бериш үчүн президент трамп ашу күнни алайитән таллап имза қойғанму?
Сам бровнбәк: мән сизгә буниңдики һәрикәтләндүргүч күч яки у ишлар оттурисидики бағлиниш һәққидә мәлумат берәлмәймән. Әмма шуни дейәләймәнки, бу президент хитайға, у давам қиливатқан һәқләрни аяқ-асти қилиш қилмишиға һәмдә иқтисадий системини дәпсәндә қилишқа, бихәтәрлик системисида һәмдә кишилик һоқуқ саһәсидә йеқинқи мәзгилләргичә болған һәрқандақ президенттин зор бир қәдәм алди. Шуниң билән биргә бу һөкүмитимиз хитай компартийәси ашкара җәмийәт бәрпа қилғучә, хитайда хәлқләрниң кишилик һәқлири әмәлгә ашқучә, башқиларни бозәк қилиш тактикисини вә башқа дөләтләрниң дуня миқясида кишилик һоқуқни дәпсәндә қилишиға йөләк болушни ташлиғучә, өзиниң һазирқи мәвқәсидә вә позитсийәсидә мәһкәм туриду. Биз һазир дәл мушуниңға күч чиқириватимиз. Һөкүмитимизму мушу ишни давам қилиду һәмдә буни давамлиқ бирләшмә чуқанға айландуриду. Бу мәсилидә америка хәлқиму шундақ қилиду, дәп ишинимән. Һөкүмитимиз һазир америка қошма штатлириниң ядролуқ қиммәт қарашлири болған кишилик һоқуқ вә диний әркинлик мәсилисидә хитай билән робиро болуватиду. Хитай бу темиларда өзгириш ясиғучә (уларни йеқин кәлгүсидә шундақ қилиду, дәп ишинимән), биз мушу темилар бойичә давамлиқ улар билән муамилидә болимиз.
