“Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilinip bir yil ötkende, uning tesiri néme boldi?

Ötken yili del mushu künlerde, 14 dangliq taratqu birlikte “Shinjang saqchi höjjetliri” ni élan qilghanidi. Bu höjjetler türme-lagérlargha solan'ghanlarning süriti, xitay emeldarlirining sözliri, türme bashqurush qa'idiliri qatarliqlarni öz ichige alghan bolup, xitayning Uyghur rayonida keng kölemlik türme-lagérlarni qurghanliqini körsitip bergenidi.

Höjjetlerde ashkarilan'ghinidek, bu arxipta xatirilen'gen eng yash tutqun 15 yash, eng kichik tutqun aran 6 yashliq bala. Tutqunlarning tolisi “Diniy esebiylik idiyesidin zeherlen'genler” dep qaralghanlar bolup, lagérlargha solan'ghandin kéyin idiyesi özgertilgen, diniy étiqadidin waz kéchip, xitay kompartiyesige sadiq bolushqa mejburlan'ghan. Xitay da'iriliri türme-lagérlarda hemmini közitip turidighan kaméralarni orunlashturghan bolup, türme sirtidimu keng da'irilik teqip-nazaret tori shekillendürgen. Kishilerning xususiy mexpiyetliki, pikir erkinliki tamamen cheklen'gen.

Omumen éytqanda “Shinjang saqchi höjjetliri” xitay hökümitining 21-esirde Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqining konkrét ispati hésablinidu.

Bu höjjet ashkarilan'ghanliqining bir yilliqi munasiwiti bilen Uyghur kishilik hoquq qurulushi 5-ayning 25-küni “Shinjang saqchi höjjetliri” we uning bir yildin buyan Uyghurlargha körsetken tesiri heqqide tor söhbiti ötküzdi.

Amérikida yashawatqan kishilik hoquq adwokati téng biyaw bu söhbette besh-alte yildin buyan “Shinjang saqchi höjjetliri” ge oxshash köpligen höjjet we ispatlarning otturigha chiqqanliqini, xitay hökümitining heqiqeten Uyghur we bashqa milletlerge irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqini eslitip ötüsh bilen birge, bu qirghinchiliqning tosattinla bashlanmighanliqini, belki uning yüz bérish shertining alliburun hazirlan'ghanliqini, buning arqisidiki ijtima'iy, qanuniy we siyasiy seweblerni bayan qildi. Téng biyaw ependining bildürüshiche, xitayning qanunsiz türme we yighiwélish orunliri tarixtin béri mewjut bolup, “Emgek bilen özgertish orunliri” buning tipik misali, bügünki künde yuqiri téxnikiliq teqib-nazaret sistémisi qurup chiqqan xitay adem tonush, adem tutush we ademlerni kontrol qilish iqtidarini yuqiri sewiyege yetküzdi؛ keng kölemlik jaza lagérlirini qurup, idiyeside mesile bar dep qarighan Uyghurlarni tutup solap ménge yuyush élip bardi؛ xitay milletchilikini ewj aldurup, bashqa milletlerni kemsitish we xorlashni éghirlashturdi؛ “Üch xil küchke zerbe bérish” ni bahane qilip, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshni normallashturdi, qanunlashturdi.

“Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilan'ghandin kéyin xitayning chet'eldiki Uyghurlargha salghan bésimi téximu éghirlashqan. Téng biyaw ependi xitayning 53 dölette qurghan 102 saqchi ponkitining chet'ellerde yashawatqan Uyghur, tibetlernila emes, öktichi xitaylarnimu nishan'gha alghanliqini körsitip ötti؛ shundaqla xitay hökümitining chet'ellerge yalghan, saxta uchur tarqitishi, Uyghurlargha wiza bermesliki, wizisini qoral ornida paydilinishi, wetendiki uruq-tughqanlirini görüge éliwélishi, chet elge jasus qoyushi, adem tutushi, aylap-yillap qamap qoyushi, qiynishi, hetta öltürüétishigiche bolghan köp xil jinayetlirini tilgha aldi.

Bu söhbetke qatnashqan nirula elima xitayning chet'eldiki Uyghurlargha sozulghan qara qoli we xitayning teminlesh zenjiridiki mejburiy emgek mesilisini tetqiq qiliwatqan musteqil muxbir we tetqiqatchi bolup, u Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliq jinayitige qatnashqan siyasiy-qanun we j x sistémisidiki shexslerning bu éghir jawabkarliqtin qéchip qutulalmaydighanliqini eskertip mundaq dédi: “Döletning qoli bilen ötküzülgen jinayette shexslermu jawabkarliqtin qachalmaydu. Peqet melum rehber yaki melum organni jazalap qoyush bilen mesilini hel qilghili, irqiy qirghinchiliqni toxtatqili bolmaydu. ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ de ziyankeshlikke uchrighuchilarning uchurlirila emes, saqchilarning uchurlirimu ashkarilan'ghan. Biz buningdin qaysi saqchining qaysi délogha mes'ul bolghanliqi we kimlerge ziyankeshlik qilghanliqini bileleymiz. Gherb döletliri hökümetliri bu saqchilarning bashliqliri we idarilirigimu konkrét jaza yürgüzüshi kérek”.

Nirula elima yene “Shinjang saqchi höjjetliri” de ashkarilan'ghan uchurlardin saqchilarning lagér tutqunlirining a'ilisini qandaq nazaret qilidighanliqi, ulargha we we chet eldiki qérindashlirigha qandaq tehdit salidighanliqini körgili bolidighanliqini bayan qildi we buninggha ürümchidiki bir saqchining yazghan xatiriliridiki qorqunchluq ishlarni misal qilip körsetti.

Bu söhbetke qatnashqan jewlan shirmuhemmed öz kechmishlirini bayan qilish arqiliq xitayning chet'elge chiqqan Uyghurlargha qandaq ziyankeshlik qilghanliqini anglatti. U 2011-yil türkiyege oqushqa kelgen oqughuchi bolup, 2016-yil axirqi qétim weten'ge barghanda saqchilar uninggha chay ichürgen. 2019-Yil 11-ayda u ata-anisi we inisining lagérgha élip kétilgenlikidin xewer tapqan. Anisi 2013-yil türkiyege barghanliqi üchün, 2018-yili lagérgha ekétilgen bolup, 5 yilliq késiwétilgen. Kéyin saqchilar jewlanning dadisini saqchi idarisige apirip, oghligha téléfon bergüzgen. U ata-anisining qoyup bérilishi üchün hazirghiche aktip pa'aliyet qilip kelgen.

“Shinjang saqchi höjjetliri” élan qilin'ghandin kéyin Uyghurlar mesiliside qandaq özgirishler boldi? söhbetning kéyinki qismida bu heqte pikir bayan qilghan

Téng biyaw ependi, weziyette anche chong özgirish bolmighanliqini, shi jinpingning mustebit milletchiliki we buning tesiride chet eldiki xitaylarningmu Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqqa perwasiz qarawatqanliqi, eslide buning millet ayrimaydighan insaniy wijdan mesilisi ikenliki heqqide toxtaldi.

Nirula elima Uyghurlar uchrawatqan mejburiy emgek zulumining yenila dawamlishiwatqanliqi, amérikadin bashqa yerde mejburiy emgek mehsulatlirining yenila sétiliwatqanliqi heqqide toxtaldi.