“‛shinjang saqchi höjjetliri‚ ning ashkarilinishi, lagérlardiki mewhum reqemni ademge aylandurdi”

Uyghurlargha qaritiliwatqan irqiy qirghinchiliqning janliq kartinisi bolup qalghan “Shinjang saqchi höjjetliri” bundin ikki yil awwal, yeni 2022-yili 24-may küni dunya jama'etchilikige ashkarilan'ghan idi.

Bu höjjet, xitay hökümiti teripidin lagérlargha qamalghan 3000 gha yéqin tutqunning foto süriti, kimlik melumatliri we tutqun qilinish sewebi qatarliqlar yer alghan zor kölemlik arxip bolup, u yene xitay emeldarlirining lagérlarni bashqurushqa da'ir bergen yolyoruqliri, türme bashqurush qa'idiliri, lagérlarning ichki körünüshlirige a'it süretler qatarliq “Mutleq mexpiy” dep möhürlen'gen hökümet höjjetlirinimu öz ichige alghan.

 “Shinjang saqchi höjjetliri” dep isim bérilgen bu höjjetlik doklat, 2021-yilining axirida kimliki ashkarilanmighan tor xakkérliri qeshqer wilayiti konasheher nahiyesi we ili oblastining tékes nahiyesidiki saqchi idarilirining kompyutérlirigha hujum qozghash arqiliq érishilgen höjjetler bolup, ular kéyinche Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilide tonulghan tetqiqatchi bolup qalghan doktor adriyan zénzge yetküzüp bérilgen. Bu höjjetler kéyin amérika we yawropadiki mutexessisler we zhurnalistlarning bir arigha jem bolushi bilen qurulghan bir guruppa teripidin tekshürülüp, retlinip we chinliqi delillen'gendin kéyin, resmiy halda 2022-yili 5-ayda élan qilin'ghan idi.

Biz bu höjjetning élan qilin'ghanliqining ikki yilliqi munasiwiti bilen uning ehmiyiti hem hazirghiche oynighan roli heqqide mutexessislerning köz qarishini alduq.

Uyghur ziyaliysi we ana til pa'aliyetchisi abduweli ayup ependining déyishiche, bu höjjet Uyghur irqiy qirghinchiliqini ispatlashta muhim pakitliq rol oynap, “Reqemni ademge aylandurghan” .

Abduweli ayup mundaq deydu: “ ‛saqchi höjjetliri‚ chiqishtin ilgiri lagérgha qamalghanlar heqqide bir milyon, bir milyon 800 ming we ikki milyon deydighan sanlar bar idi. Biraq bu höjjet chiqqandin kéyin, bu sanlar heqiqiy ademge aylandi. Ilgiri biz lagérlarning sani we her bir kamérdiki adem sanigha we yaki xitay özi élan qilghan ‛kespiy maharet bilen terbiyelesh‚ ke da'ir xewerlerdiki reqemlerge asasen tutqun qilin'ghanlarni hésablap chiqqan bolsaq, bu höjjetning ashkarilinishi bilen, bu reqemler yüzi bar, ötmüshi bar, hékayisi bar, hetta soraq xatirisi bar ademlerge aylandi” .

 “Shinjang saqchi höjjiti” eyni chaghda amérika, en'gliye, firansiye, finlandiye, norwégiye, yaponiye, shiwétsiye, ispaniye, daniye we italiye qatarliq döletlerge a'it jem'iy 14 xelq'araliq taratquda birla waqitta élan qilin'ghan idi. Höjjetlerde ashkarilan'ghinidek, bu arxipta xatirilen'gen eng yash tutqun 15 yash, eng kichik tutqun aran 6 yashliq bala, eng chongi 75 yash idi. Bu tutqunlarning tolisi “Diniy esebiylik idiyesidin zeherlen'genler” dep qaralghanlar bolup, lagérlargha solan'ghandin kéyin idiyesi özgertilgen, diniy étiqadidin waz kéchip, xitay kompartiyesige sadiq bolushqa mejburlan'ghan.

Höjjettiki resimlerde, lagér ichidiki qiyin-qistaq, so'al-soraq we qattiq nazaret sistémisi ashkarilan'ghan bolup, u bu lagérlarning xitay hökümiti ilgiri sürgendek kishiler özlükidin bérip “Kespiy maharet” öginidighan jay emeslikini yorutup bergen idi. Jümlidin “Shinjang saqchi höjjetliri” xitay hökümitining 21-esirde Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqining eng janliq ispati bolup qalghan.

Chet ellerdiki nurghun Uyghurlarmu bu höjjetlerdiki resimler ichidin özlirige tonushluq simalarni bayqap, özliri nechche yildin béri alaqe qilalmaywatqan, iz-dérikini bilelmigen tonush-bilishliri, uruq-tughqanlirining aqiwitidin xewerdar bolghan idi. Amérikada yashaydighan enwer memet ependimu shularning biri bolup, u resimlerdin özining qeshqer konasheherdiki newre singlisi arzugül abduréhimning lagérda ikenlikidin xewer tapqan idi.

U bügün radiyomizgha qilghan sözide, hazirghiche özining newre singlisining aqiwiti heqqide ishenchlik xewer yoqluqini éytti. U yene xelq'ara jama'etni tedbir qollinip özining newre singlisi, jümlidin lagérdiki barliq Uyghurlarning erkinlikke chiqishi, Uyghurlarning öz ghururi bilen yashishigha türtke bolushini arzu qilidighanliqi” ni tekitlidi.

 “Shinjang saqchi höjjetliri” xelq'ara axbaratlarda zor tesir tesir qozghap, xelq'ara jama'etning Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqide toluq melumatqa ige bolushi, tetqiqatchilar, pa'aliyetchiler we teshkilatlarning yéterlik pakitqa érishishide zor rol oynighan bolsimu, emma közetküchiler hökümetlerning buninggha qayturghan inkasining yéterlik bolmighanliqini bildürüshmekte.

Höjjetlerning otturigha chiqishida halqiliq rol oynighan shexs bolghan doktor adriyan zénz bügün radiyomizgha qilghan sözide “Pakitlar yéterlik, emma dunya jama'etchiliki buninggha yéterlik tedbir qollanmidi” dédi. U bizge élxet arqiliq ewetken inkasida mundaq dégen:

 “2022-Yildin bashlap dunya buninggha qarshi tedbir qollinishta meghlup boldi. Bu weziyet Uyghurlarni ümidsizlendürmekte. Xitay hökümiti yuqiri qatlamlardiki chirikliktin paydilinip turup, birleshken döletler teshkilatini kontrol qildi, yawropa döletliri bolsa xitayning bu mesilisige sus mu'amile qilmaqta. 2023-Yili, amérika baydén hökümitimu xitay bilen alaqe ornitishqa bekrek ehmiyet bériwatidu.”

Abduweli ayup ependimu sözide, Uyghur mesilisining hazir toxtimay özgirip turuwatqan dunya küntertipi hem shundaqla xitay hökümitining öz imkanini toluq qollinip Uyghur irqiy qirghinchiliqini inkar qilishtin ibaret teshwiqat heriketlirining xirisigha duch kéliwatqanliqini eskertti.

U mundaq dédi: “Uzun'gha sozulghan bu dawa bizning iradimizni, wijdanimizni sinaydu. U peqet biz Uyghurlarnila emes, dunyani sinaydu. Dunyadiki kishilik hoquq, erkinlik dégen uqumlarning rast yaki saxtiliqini sinaydu. Biz emeliyette özimizning dawayimiz arqiliq xitayning alqinigha ötüp kétiwatqan dunyani qutquzuwatimiz!”