Xitayning irqiy qirghinchiliqigha qarshi küresh üchün bérilgen mukapat we sayragül sa'utbayning hayajini
2022.05.18
15-Maydin bashlap gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Jenubiy gérmaniye géziti”, “Dunya” qatarliq nopuzluq gézitler we asasliq téléwiziye qanalliri 2021-yilliq “Nürnbérg kishilik hoquq mukapati” toghrisida bes-beste xewerler tarqatti. Xewerlerde bu mukapatning xitayning jaza lagérlirida dawam qiliwatqan “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” lirini xelq'aragha bildürüsh yolida merdaniliq bilen küresh qiliwatqan lagér shahidi sayragül sa'utbaygha layiq körülgenliki bayan qilin'ghan idi.
3 Kündin buyan, bizning sayragül sa'utbay bilen alaqe qilishimiz teske toxtidi. Chünki “Nürnbérg kishilik hoquq mukapati” ning bu sahibi nürnbérg shehirining eziz méhminigha aylan'ghan, sheher bashliqi we bu sheherdiki kishilik hoquq organliri uni türlük murasimlargha kömiwetken idi. Yoldishi hem ikki perzenti bilen nürnbérg shehiride qimmetlik shexske aylan'ghan sayragül sa'utbay bügün teste waqit chiqirip, bizge “Nürnbérg kishilik hoquq mukapati” murasimi toghrisida qisqiche uchur bérish pursitige érishti.
Sayragül sa'utbayning bildürishiche, 15-may nürnbérg shehridiki chong opéra zalida ötküzülgen bu mukapat tarqitish murasimgha gérmaniyening herqaysi sheherliridin kelgen siyasiyonlar we kishilik hoquq aktipliridin sirt, amérika we yawropadiki bashqa ellerdinmu köpligen muhim siyasiy shexsler hem dangliq sen'etkarlar kélip qatnashqan. Sheher bashliqi markus könig sayragül sa'utbaygha mukapat teqdim qilghanda, zaldiki yüzlerche insan orunliridin turup hörmet bildürgen we alqishlar yangratqan. Sen'etkarlar türlük sen'et nomurlirini orunlash arqiliq özlirining qollashlirini ipade qilghan.
Melum bolishiche, “Nürnbérg kishilik hoquq mukapati” ning sommisi 15 ming yawro bolsimu, uning siyasiy qimmiti ghayet zor iken. Gérmaniyening “Adalet merkizi” dep qarilidighan nürnbérg shehiri 2-dunya urushidin kéyin urush jinayetchilirini, yehudilar üstidin irqiy qirghinchiliq élip barghan natsistlarning herbiy qomandanlirini we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghan esker, ofitsérlarni sotlash bilen dangqi chiqqan bir sheherdur. Nürnbérg shehiri “Nürnbérg kishilik hoquq mukapati” ni natsistlarning “Milliy-sotsiyalistik irqchiliq qanuni” maqullinip 60 yildin kéyin, 2-dunya urushi axirliship 50 yildin kéyin yolgha qoyghan bolup, 1995-yili 9-ayning 17-küni tunji qétimliq mukapatini tarqatqan.
Her ikki yilda bir qétim tarqitilidighan bu mukapat “Adalet merkizi” bolghan nürnbérgning öz dölitining tarixta sadir qilghan insaniyetke qarshi jinayetlirige bergen jawabi bolush bilen birge, bügünki gérmaniye dölitining pütün dunyagha ténichliq, yarishish, chüshinish we kishilik hoquqni hörmetleshtin bashqa uchur bermeydighanliqini ipadileshning bir simwoli bolup hésablinidiken. Shu sewebtinmu, 2021-yili 3-ayda bu mukapatning sayragül sa'utbaygha bérilgenliki élan qilin'ghanda, xitayning myunxéndiki konsulxanisi qattiq naraziliq bildürgen. Xitayning shénjin shehri bilen nürnbérg shehrining “Qérindash sheher” lik munasiwiti zerbige duch kelgen.
Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmetning bayan qilishiche, bu mukapatning sayrgül sa'utbaygha bérilishi, emeliyette gérmaniyening qarar merkizi bolghan nürnbérg shehirining gérmaniye dölitige wakaliten xitayning irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirige qarita bildürgen keskin inkasi bolup hésablinidiken.
Diqqetke sazawer bolghini, “Nürnbérg kishilik hoquq mukapati” murasimida sayragül sa'utbay in'giliz tilida jaza lagérlirigha béghishlan'ghan bir naxsha oqughan. Bu naxshining deslepki misraliri “Zulmetke tolghan wehimilik kéchilerde, birining keynidin biri tutup kétilmekte, arqimizda turmaqta jaza lagéri, sim tosaqlargha orulup heywette” dégen mezmundiki jümliler bilen bashlan'ghan bolup, chong zaldiki uning naxshisini anglighan nurghunlighan insanlar özini tutuwalalmay yighlap kétishken.
Sayragül sa'utbayning tilgha élishiche, mukapat tarqitish murasimida nurghunlighan muhim shexsler nutuqlar sözlep, sherqiy türkistanda dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni toxtitishni teshebbus qilishqan. U sözide, xitayning bu zulum siyasetlirini yüzligen meshhur insanlar aldida yene bir qétim anglitish pursitige érishkenlikidin xursend bolghanliqini eskertti.