Доктор қәйсәр миҗит: “сәккиз чоң ишләпчиқириш гәвдиси” ни бәрпа қилиш хитайниң уйғур қирғинчилиқини йошурушқа урунушидур

Уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң бу йилниң бешида елан қилған 2023-йиллиқ хизмәт доклатида, 2023-йил ичидә уйғур районида әвзәл кәсипләрни бәрпа қилиш вә кеңәйтиш, шундақла “сәккиз чоң кәсип гәвдиси” ни қоллайдиған заманиви санаәт системиси қурушни тезлитиш оттуриға қоюлғаниди.

28-Ноябир күни хитайчә “тәңритағ тори” елан қилған хәвәрдин мәлум болушичә, хитай һөкүмити юқириқи пиланини техиму кәң тонуштуруш мәқсити билән, “дуняниң еһтияҗини раван қамдаш—шинҗаңниң сәккиз чоң кәсип гәвдиси” тәшвиқат йиғинини бейҗиң көргәзмә залида өткүзүлгән. Уйғур аптоном районлуқ вәкилләр өмикиниң тунҗи қетимлиқ хитай хәлқара тәминләш зәнҗирини илгири сүрүш көргәзмисидики муһим паалийити сүпитидә ечилған бу қетимлиқ йиғинда уйғур аптоном районниң һөкүмәт рәиси әркин тунияз сөз қилған.

Мәлум болғинидәк, уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң 2023-йиллиқ хизмәт доклатида, уйғур районида бир гәвдиләшкән нефит-газ ишләпчиқириш, пишшиқлаш кәсиплири; көмүр, көмүр-електир, көмүр химийә санаити кәсиплири; йешил канчилиқ кәсиплири; ашлиқ-яғ кәсиплири, пахта тоқумичилиқ вә кийим-кечәк кәсиплири, органик мевә-көктат кәсиплири, әла сүпәтлик чарва мәһсулатлири кәсиплири вә йеңи енергийә, йеңи материял кәсиплиридин ибарәт “8 чоң кәсип гәвдиси” ни асас қилған заманиви кәсип системисини тездин барлиққа кәлтүрүш вә раваҗландуруш оттуриға қоюлғаниди.

Америкада яшаватқан иқтисад пәнлири доктори қәйсәр миҗит әпәнди радийомизниң зияритини қобул қилип, хитайниң бу хилдики тәшвиқат йиғинлири вә көргәзмиләрни ечиштики мәқситиниң маһийәттә өз җинайитини йепишқа урунуш, хәлқара җәмийәткә уйғур райониниң иқтисадий әһвалиға көңүл бөлгәндәк тәсират пәйда қилиш, чәтәл мәблиғини җәлп қилиш, содида етибар бериш сияситини йолға қоюш арқилиқ чәтәллик мәбләғ салғучиларни қизиқтуруш икән. У йәнә хитайниң бу васитиләр арқилиқ бирнәччә йилдин буян америка башчилиқидики дөләтләрниң хитайға қойған иқтисадий җазалириниң тәсирини йениклитишкә урунуш икәнликини илгири сүрди.

“тәңритағ тори” ниң хәвиридә дейилишичә, әркин тунияз мәзкур йиғинда уйғур райониниң байлиқ мәнбәси вә җуғрапийәлик әвзәлликкә игә район икәнликини, шәрқ билән ғәрб оттурисида көврүклүк рол ойнайдиғанлиқини, бу районда әркин сода синақ райони қурушни илгири сүрүп, “сәккиз чоң кәсип гәвдиси” ни бәрпа қилишқа тиришчанлиқ көрситиш зөрүрлүкини тәкитлигән.

Америкадики хитай вәзийити анализчилиридин чикаго университетиниң тәклиплик пирофессори, кишилик һоқуқ адвокати тең бияв әпәндиниң қаришичә, хитай нөвәттә иқтисадий киризисқа дуч келиватқан пәйттә, аталмиш “сәккиз чоң кәсип гәвдиси” ни бәрпа қилишниң хитай күткәндәк алаһидә нәтиҗә бәрмәйдиғанлиқини билдүрүп мундақ деди:

“хитай компартийәси тәшәббус қиливатқан ‛бир бәлбағ бир йол‚ пилани наһайити чоң пилан. Өткән он йилда униңға нурғун мәбләғ селинди. Гәрчә бу қурулуш африқа вә башқа нурғун җайларда мәлум тәрәққиятларға еришкән болсиму, әмма нурғун киризис вә қийинчилиқларғиму дуч кәлди. Болупму коммунист хитайниң иҗтимаий адаләткә, дәвр тәрәққиятиға вә кишиләрниң ирадисигә зит рәзил һәрикәтлири, җүмлидин ши җинпиңниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири, иқтисад вә содидики хәлқара қаидиләргә әмәл қилмаслиқи түпәйлидин нөвәттә америка қатарлиқ бир қисим демократик дөләтләр хитайға тутқан позитсийәси вә сияситини өзгәртти. Шуңлашқа, пүткүл ‛бир бәлбағ бир йол‚ қурулуши киризисқа учраватқан мушундақ вәзийәттә, хитайниң тәрәққият истиқбали начар дәп қараймән. Буниңдин башқа, хитайдики өй-мүлүк базири, пайчәк базири, қәрз-пул мәблиғи, истемал базири қатарлиқлар хәлқара сода базирида тәс күнгә қеливатиду. Мана булар хитайда иқтисадий киризисини кәлтүрүп чиқириду. Бундақ әһвалда, аталмиш ‛сәккиз чоң кәсип гәвдиси‚ наһайити чәклик рол ойнайду. ”

Қәйсәр миҗит әпәнди хитайниң аталмиш “сәккиз чоң кәсип гәвдиси” гә тәвә болған мәһсулатларниң бир қисминиң уйғур мәҗбурий әмгики билән болған бағлиниши һәққидә тохтилип өтти. У “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” иҗра қилинған бир йил мабәйнидә, америка чегра қоғдаш вә таможна даирилириниң уйғур районида ишләпчиқирилған мәһсулатларға қаратқан тәкшүрүш нишани күнтахта, пәмидур вә пахта мәһсулатлирини асас қилған шараитта, хитайниң йәнила бу саһәдики иқтисадий тәрәққият пиланиниң давамлишиватқанлиқини билдүрди.

“тәңритағ тори” ниң хәвиридин мәлум болушичә, бу қетимлиқ йиғинда хитай хәлқара содини илгири сүрүш кеңишиниң муавин рәиси ли чиңшуаңму сөз қилип, уйғур райониниң земини кәң, байлиқи мол болуштәк әвзәлликлири билән “сәккиз дөләтни туташтуридиған бәш порт вә явропа билән асияға тутишидиған бир йол” икәнликини алаһидә шәрһләп өткән.

Тең бияв әпәнди йәнә, хитайниң изчил һалда уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқи вә инсанийәткә қарши җинайәтлирини рәт қиливатқанлиқини тилға алди. Униң билдүрүшичә, хитай нөвәттә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң, җүмлидин американи өз ичигә алған көп дөләтләрниң бу һәқтики чақириқи вә әйиблишини бир чәткә қайрип қоюп, адаләткә, кишилик һоқуққа қарши қилмишини давамлаштуруватқанлиқини көрситип мундақ деди:

 “мәҗбурий әмгәк мәсилисигә қарисақ, һазир уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ мәһсулатларни бир тәрәп қилиш үчүн бәзи қанун-низамлар йолға қоюлди. Әмма бу җаза сәвәблик хитай коммунистик партийәсиниң кишилик һоқуқ вәзийитидә яхшилиниш болмайду. Чүнки униң пүткүл шәрқий түркистанға қаратқан сияситиниң өзигә хас пилан-идеологийәси, мәқсити вә сиясити бар. Шуңа хитай һазир оттура асия дөләтлири, ‛бир бәлбағ бир йол‚ бойидики дөләтләр вә кишилик һоқуқ өлчимигә пәрва қилмайдиған яки сәл қарайдиған дөләтләр билән көпрәк сода қилидиғанлиқини тәкитләватиду дәп ойлаймән”.