Ши җинпиңниң дипломатийәдики хаталиқлири вә һөкүмранлиқ чәмбирики

Хитай рәиси ши җинпиң вә башқа рәһбәрлири хитай компартийәсиниң музейини зиярәт қилғанда компартийәсигә қәсәм қилди. 2021-Йили 18-июн, бейҗиң.

Хитай компартийәсиниң 20-қурултийи ечилиштин хели бурунла хитай һәққидә аз-тола чүшәнчиси бар кишиләрниң һәммиси дегүдәк хитай компартийәсиниң кейинки қетимлиқ алий рәһбириниң ким болидиғанлиқидин хәвәрдар болуп болған иди. Нөвәттә бу қетимлиқ қурултайға аз қалғансери ши җинпиңниң ким икәнлики, шундақла бундин кейин униң ким болмақчи икәнлики бу һәқтики мулаһизиләр техиму юқури пәллигә чиқишқа башлиди. Йеқинда сингапор дипломатийә саһәсидики көзгә көрүнгән кишиләрниң бири, сингапорниң бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) вә русийәдә турушлуқ сабиқ баш әлчиси билахари кавсикан (Bilahari Kausikan) бу һәқтә өз қарашлирини ипадиләп, буниңдики бәзи реаллиқни тәнқидлигән.

“японийә иқтисад хәвәрлири” (Nikkei) ниң 12-өктәбирдики зиярәт хатирисидә көрситилишичә, хитайниң чәт әлләр билән болған дипломатик мунасивити ши җинпиң дәвридә илгирикидин зор дәриҗидә тәһликилик түс алған. Болупму билахари әпәнди бу җәһәттә ши җинпиңни үч хил зор хаталиқ өткүзди, дәп тәнқидләйду. Униң пикричә, дең шявпиң дәвридин тартип хитайниң рәһбәрлик коллектипи изчил ташқий дуняға өзлириниң қанчилик “аҗиз, тәрәққи қиливатқан вә тинчлиқпәрвәр” икәнликини тәшвиқ қилип кәлгән, астирттин болса өзлирини һәр җәһәттә күчләндүрүп кәлгән. Уларниң бу хил “өзини зор күч билән тәрәққий қилдуруш һәмдә буни ташқий дунядин йошурун тутуш” такитикиси дуняни узунғичә бихутлуқта қалдуруп кәлгән болуп, ши җинпиң дәвридә бу һал бузулған. Ши җинпиң һә десә охшимиған сорунларда хитайниң әмәлий күчини ашкарилап “болушичә лап урған”. Буни ши җинпиңниң биринчи чоң хаталиқи, дәп қариған билахари “бу кәйнигә қайтурғили болмайдиған хаталиқ. Чүнки бир қетим лап урғандин кейин, у киши ағзини юмған һаләттиму кишиләр униң немә дегәнликини унтуп қалмайду” дәйду.

Билахари әпәнди алаһидә тәкитлигән иккинчи хаталиқ, ши җинпиң қозғиған тәшвиқат уруши һесаблиниду. Болупму 2008-йилидики дуня пул-муамилә киризиси башланғандин кейин, хитайниң рәһбәрлик қатлими “әмди ғәрб дуняси түгәшти” дәп һесаплиған. Ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин кейин болса “шәрқ көтүрүливатиду, ғәрб чөкүватиду” дегән мәзмундики тәшвиқатни зор күч билән базарға салған. Һалбуки, америка башчилиқидики ғәрб дунясиниң нисбий һалда чекинишкә гириптар болғанлиқини ши җинпиң “мутләқ чекиниш” дәп хата чүшинивалған. Билахари әпәнди америка вә ғәрб дунясиниң һелиһәм һәммила саһәдә йәнила мутләқ контроллуқ һоқуқини қолда тутуп келиватқанлиқини болса буниңға бир мисал тәриқисидә оттуриға қойиду.

У алаһидә тәкитлигән үчинчи зор хаталиқ, ши җинпиң дәвридә юқури пәллигә чиққан “русийә билән болған чәксиз һәмкарлиқ мунасивити” дур. Униң қаришичә, икки тәрәпниң бу хилдики һәмкарлиқи русийәни техиму бәкрәк хитайға тайинидиған, хитай русийәдин әрзан баһалиқ енергийә сетивалалайдиған қилсиму, хитайниң ички қисимдики иқтисадий тәрәққияти астилап кетиватқанда бу хил һәмкарлиқ хитайниң пут-қолини чүшәп қойидикән.

Узун йиллиқ дипломат болуш сүпитдә билахари әпәнди хитай һөкүмити нөвәттә иҗра қиливатқан “урушқақ бөриләр дипломатийәси” ни кәскин тәнқидләйду. Униң қаришичә, дипломатийәдә һәммила ишни сийлиқ-сипайилиқ вә әдәп-қаидилик йосунда бир яқлиқ қилиш һаҗәт әмәс болуп, буниңда бәзидә қаттиқ-йирик, һәтта рәзил вастиларни яки гәп-сөзләрни ишқа селиш зөрүрийити туғулиду. Әмма дипломатийәдә қандақ вастиларни ишқа селиштин қәтийнәзәр, задила диққәттин мустәсна қилишқа болмайдиған бир нуқта барки, у болсиму ашу дипломатийә паалийәтлири арқилиқ шу дөләтниң дөләт мәнпәәтигә қандақ әмәлий “пайда” яритиш буниңдики ахирқи мәқсәд һесаблиниду. Һалбуки, хитай һөкүмитиниң дипломатийә хадимлири хәлқарада изчил “урушқақ бөриләр” аһаңида сөз қилип кәлгән болсиму, буниңда бирәр әмәлий үнүм яритиш орниға әксичә хитайниң дөләт мәнпәәтини һәр җәһәттин зиянға учритип кәлгән. Бу ишларниң һәммиси дәл ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин кейин йүз бәргән.

Бу тоғрисида сөз болғанда америка университетиниң ярдәмчи профессори, вилсон мәркизиниң тәтқиқатчиси җосеф ториҗин (Joseph Torigian) ши җинпиң дәвридә хитай компартийәси нурғун мушәққәтләр бәдилигә қуруп чиққан бир қатар түплүк асасларниң вәйран болғанлиқини алаһидә тәкитләйду:

“бизниң яхши хәвиримиз болған бир һадисә шуки, дең (шявпиң)ниң заманисида хитайниң рәһбәрлири достанилиқ асасидики кишиләрдин тәркиб тапқан. Диң шявпиң болса өзи ядролуқидики хитай компартийәсиниң өзи бекитип чиққан линийә бойичә алға меңишиға ишәнч билән қариялиған. Әмма ши җинпиң ундақ әмәс. Униң немә қилидиғанлиқини һечким билмәйду. Йәнә келип у илгирики бир әвлат рәһбәрләр коллектипи бәрпа қилип чиққан көплигән нәрсиләрни бузуп ташлиди. Дең шявпиң хитайдики ислаһатни башлап ишикни сиртқа қарита раврус ечип болған 1989-йили хитайниң иқтисади гүллинишкә йүзләнгән иди; 1992-йили у җәнубни көздин кәчүргәндин кейин болса, ислаһатниң техиму кәң көләмгә игә болуши һәмдә чәт әлләр билән техиму қоюқ алақида болушниң лазимлиқи муқимлаштурулди. Әнә шундақ вақитта у партийәгә рәһбәрлик қилидиғанларниң қанчилик вақит рәһбәр болушини бекитип бәргән һәмдә бу сүрүк муқимлашқан. Һалбуки, ши җинпиң дәвригә кәлгәндә буларниң һәммиси чувулушқа башлиди.”

Зиярәт хатирисидә ейтилишичә, нөвәттә америка-хитай оттурисидики дипломатик мунасивәт дәл ашу хил “урушқақ бөриләр дипломатийәси” әндизиси бойичә давам қиливатқан болуп, һазирқи бу хил йириклик аз дегәндиму әйни вақиттики 40 йилдин көпрәк давам қилған “соғуқ уруш” тинму узунрақ давам қилиши мумкин икән. Бундақ әһвалда ши җинпиңниң хитайдики әң алий һоқуқ чәмбирики ичигә кириши хитай үчүн техиму көп зиддийәтлик мәсилиләргә йол ачидикән.

Ши җинпиңниң үчинчи нөвәт рәис болуши билән бағлинишлиқ болған бу хилдики зиддийәтлик әһвалларниң бири “блумберг хәвәрлири” ниң 12-өктәбирдики тәкшүрүш доклатида тәпсилий баян қилинған. Униңда ейтилишичә, хитайниң алий рәһбәрлик қатлимида өткән 20 йилда изчил давам қилип кәлгән бир удум алий рәһбәр вә униң һакимийәт чәмбирикигә мәнсуп болған һәқәмсайиларниң бирдәк 68 яшта мәнсәптин айрилиши болған. Әмма бу йил 69 яшқа киргән ши җинпиң һазирға қәдәр өзиниң һакимийәт чәмбирики әтрапиға топлиған кишиләр яш бойичә әмәс, бәлки уларниң ши җинпиңға қайси дәриҗидә садиқ икәнлики бойичә талланған. Шуңа бу һакимийәт чәмбирикиниң мәркизидә ши җинпиң, уни ориған сиясий бюрониң йәттә кишилик даимий һәйити, униң сиртини ориған сиясий бюро әзалири, униң сиртидики вәкилләр чәмбирики бирдәк мушу хил садиқлиқ бойичә һасил қилинған қатму-қат һалқилар шәклидә ши җинпиңни йәнә бир қетим “сайлап” чиқиду. Буниң үчүн ши җинпиң “68 яшта пенсийәгә чиқиш” дегән маддини бузуп ташлап яш өличимидин һалқиған һалда рәһбәрлик чәмбирикигә киргән тунҗи шәхс болуп қалиду. Йәнә келип өткән он йил ичидә ши җинпиң өзиниң һакимийәттики орниға хирис қилишқа урунған яки шундақ қилиши мумкин, дәп қаралған барлиқ рәқиблирини көздин йоқитип болған. Бу җәрянда “чирикликкә зәрбә бериш” намида алиқачан пенсийәгә чиқип кәткән сабиқ “баш сақчи” җу йоңкаңни өз ичигә алған бәш милйонға йеқин кадир қолға елинған. Мутәхәсссләр болса бу әһвални 83 йешида өлүп кәткичә һакимийәтни һечкимгә тутқузмиған мав зедоңниң әмәл тутуш тарихиға селиштурушни мувапиқ көриду.

Җосеф ториҗинниң қаришичә, мав зедоң дәври изчил ши җинпиң үчүн алаһидә қиммәткә игә тарих һесаблиниду. Йәнә келип ши җинпиң һәрқачан мав зедоңға охшаш “улуғ даһи” сияқида намайән болушни яхши көриду. Шуниң үчүнму у мав зедоңға тәқлид қилип нөвәттики бир қатар сиясий һадисиләрни вуҗутқа чиқарған:

“бу растинла бәкму қизиқарлиқ бир һадисә. Мениңчә, мав зедоң билән ши җинпиң бәзи ортақлиққа игә. Мав зедоң мукәммәл маарип тәрбийәси көргән, әмма системилиқ билимгә игә әмәс. Ши җинпиңму хитайдики әң катта университет болған чиңхуа университетида оқуған. Әмма униң билими яндин аңлиған шәкилдә һасил болған. 1940-Йилларда хитайниң инқилаби базиси болған йәнәндә мав зедоң изчил москвадин әвәтилгән сиясий назарәтчиләрниң көрүнмәс контроллуқида өз паалийәтлирини давам қилған. Бундақ әһвалда шу вақиттики ғәрбий-шимал районида узундин буян инқилабий паалийәтләр билән шуғуллинип кәлгән һәмдә мустәһкәм аммиви асасқа игә болған ши җоңшүн тәбиий йосунда мав зедоң үчүн муһим иттипақдаш болуп қалған. Бу иттипақдашлиқ мав зедоңниң өзигә хас идеологийә һасил қилип бир қисим рәқиблирини йәр чишлитишидә, шуниңдәк москваниң искәнҗисидин қутулушида муһим рол ойниған. Бу тарихни яхши билидиған ши җинпиң өзиниңму ашундақ бир идеологийәгә игә болушиниң муһимлиқини тонуп йәткән. Ши җинпиңниң қаришичәм маркисизим нәзәрийисиниң хитайда ғәлиби қилишиниң сири униң хитайчә алаһидиликкә игә қилинғанлиқида. Шуниң үчүн нөвәттики сиясий тәрәққиятни ‛хитайчә алаһидиликкә игә қилиш‚ ши җинпиң үчүн бәк муһим.”

“иқтисадшунас” гезитиниң 13-өктәбирдики обзор мақалисидә, хитай компартийәсиниң бу хил мутләқ контроллуқ “һәвиси” ши җинпиң дәвридә дипломатийә саһәсигиму йейилғанлиқи һәмдә чоңқур йилтиз тартқанлиқи тәпсилий қарап чиқилған. Болупму хитайниң дең шявпиң дәвридин башланған “ишикни ечиветиш” сиясити ши җинпиң дәвригә кәлгәндә “ишикни тақаш” қа йүзлиниватқанлиқи, назарәт вә “сүзгүчлүк механизими” ниң қайси дәриҗигә йәткәнлики нөвәттики “юқумни нөлгә чүшүрүш” шоари түпәйлидин келип чиқиватқан реаллиқ билән бирләштүрүлгән һалда шәрһиләнгән. Аптор алаһидә диққәт қилған бир нуқта шуки, нөвәттә хитайдики тәшвиқат машинилириниң “қанчилик адәмниң қурбан бериши яки вирус юқумини чәкләш тәдбирлири түпәйлидин келип чиққан иқтисадниң зиянға учришидин қәтинәзәр, партийәниң йетәкчиликидә тәврәнмәй меңиш” ни тәкитлиши болған. Бу баш идийәниң роһи бойичә ши җинпиң сүпәт җәһәттики пәрқниң шунчә зор болушиға қаримастин, һечқачан чәт әлниң ваксинисиға қарашлиқ болуп қелишни халимайду, һечкимму буни өзгәртиш һәққидә пикир қилғудәк җүрәткә игә болалмайду, буниң билән хитайниң ишики чәт әлгә қарита техиму ечилмайду. Буниң билән ичкий қисимда ши җинпиңниң “азруси” ни әмәлгә ашуруш үчүн барлиқ зулум механизимлири һәркәттин тохтимайду; ташқий дуняға нисбәтән ши җинпиң һакиммутләқлиқни дуняви тәртипкә айландурушқа, игилик һоқуққа игә дөләтниң кишилик һоқуқ өлчимигә башқиларниң “қошуқ салмаслиқи” ни бир түрлүк дуняви қаидигә айландурушқа техиму мәстанә болуп кетиду. Ши җинпиңниң бу хил “контроллуқ” арзуси хитай компартийәсини растинла “қудрәтлик” қилалисиму, әмма хитайни техиму аҗизлитиветиду.

Нөвәттә ғәрп дуняси ши җинпиңниң дипломатийә саһәсидики бу хил хаталиқлириниң дуня үчүн қандақ хәтәрләрни пәйда қилишидин һушяр болушни башливәткән болуп, америка һөкүмити бу җәһәттә әң алдиға узап кәткән. Болупму байдин һөкүмити 7-өктәбирдә елан қилған “хитайға юқури пән-техникилиқ өзәкләрни сатмаслиқ” һәққидики бәлгилимә хитайниң тәқлидий әқил, компютер системиси вә америка үчүн тәһдит болғуси саһәләрдики илгирилишини зор дәриҗидә астилитип қойиду, дәп қариливатқанлиқи мәлум. Ши җинпиңниң мушундақ қатму-қат хаталиқлириниң бәдили немә билән ахирлишидиғанлиқи нөвәттә көплигән мутәхәсисләрниң бу һәқтики охшимиған мулаһизилиригә сәвәб болмақта.