Shi jinpingning se'udi erebistan ziyariti harpisida riyadtiki 4 Uyghur tutqunning délosi yene otturigha chiqmaqta

Se'udi erebistan text warisi shahzade muhemmed bin salman solda xitay re'isi shi jinping bilen körüshti. 2019-Yili 22-féwral, béyjing.

“Wol-stérét zhurnili” gézitide yéqinda “Shi jinpingning se'udi erebistan ziyariti yer shari tertipini özgertishni pilanlighan” serlewhilik bir parche maqale élan qilin'ghan. Mezkur maqalide xitay re'isi shi jinpingning mushu yilning axiri se'udi erebistanini ziyaret qilishni pilanlawatqanliqi we bu qétimliq ziyaret arqiliq béyjing bilen riyadning munasiwitini téximu chongqurlashturushni meqset qiliwatqanliqi ilgiri sürülgen.

Xewerde körsitilishiche, nöwette shi jinping bilen se'udi erebistan text warisi shahzade muhemmed bin selman otturisidiki uchrishishning tepsilati muzakire qilinish basquchida iken. Közetküchiler, bu qétimliq ziyaret béyjingning ottura-sherqtiki tesirining künséri küchiyiwatqanliqini gewdilendüridu, dep qarimaqtiken.

Shi jinpingning se'udi erebistan'gha ziyaretke baridighanliqi heqqidiki xewer tarqalghandin kéyin, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri nöwette se'udi erebistan paytexti riyadtiki bir türmide héchqandaq sewebsiz tutup turuluwatqan babure isimlik 13 yashliq qizni öz ichige alghan 4 Uyghurning teqdiridin endishe qiliwatqanliqni bildürüshken.

Hemdulla weli 2020-yili 2-ayda ‍ömre hej qilish üchün se'udi erebistan'gha bérip, shu yili 11-ayda se'udi da'iriliri teripidin tutqun qilin'ghan. Nurmuhemmet rozi isimlik bir Uyghur hemdulla welini mekkediki ijare alghan öyide turghuzghanliqi üchün, umu tutqun qilin'ghan. Se'udi erebistan da'iriliri tutup turuwatqan 4 kishining ichide ikki ayalmu bar bolup, ular buxelchem abdulla we uning 13 yashliq qizi babure mir'exmet iken. Se'udi erebistan da'iriliri bu töteylenni bu yil 13-aprél küni xitaygha qayturmaqchi bolghan, emma xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirning bésimi netijiside ularni xitaygha qayturushni waqitliq toxtitip qoyghan iken.

Kishilik hoquq teshkilatliridin biri bolghan “Bixeterlikni qoghdighuchilar” (Safeguard Defenders) teshkilati, se'udi erebistanining bu töt neper Uyghurni xitaygha qayturup bermesliki üchün izchil  pa'aliyet élip bériwatqan iken. Mezkur teshkilatning programma dériktori lawra xars (Laura Harth) xanim bu heqte radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qildi. U mundaq dédi: “Biz tutup turuluwatqan töt Uyghurning teqdiridin nahayiti endishe qiliwatimiz. Ularning ichide on nechche yashliq kéchik bir qizmu bar. Se'udi da'iriliri héchqandaq seweb körsetmestin ularni qayturush merkizide tutup turmaqta. Ularning qanun'gha xilapliq héchqandaq jinayet arxipi yoq, shundaqla ularning qanuni wekilimu yoq. Bu kishilerge xelq'ara yéterlik köngül bölmeywatidu. Ular xitaygha ‛sowghat‚ süpitide béréwitilish xewpide turmaqta.”

2019-Yili 2-ayda se'udi erebistan shahzadisi muhemmed bin salman béyjingni ziyaret qilghanda, “Biz xitayning dölet bixeterliki üchün térorluq we ashqunluqqa qarshi tedbirlerni qollinish hoquqini qollaymiz we uninggha hörmet qilimiz” dégen. U bu sözliri arqiliq xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturushlirini himaye qilghanidi.

Tutup turuluwatqanlarning échidiki hemdulla welining türkiyede turushluq qizi sümeyye 2020-yili dadisi tutulup ketkendin buyan izchil türde xelq'ara jem'iyettin yardem telep qilip kelgen. U radiyomizning ziyaritini qobul qilip, dadisining xitaygha qayturulup kétishidin nahayiti qorqidighanliqini bildürdi. Uning éytishiche, uning wetendiki anisi bilen bolghan alaqisi 2017-yili üzülgen bolup, emdi dadisining awazini anglap baqmighilimu ikki yildin ashqan iken.

Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, se'udi erebistan hökümitidin sewebsiz tutup turuwatqan Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqni, ularni bixeter bolghan üchinchi bir döletke ewetishini izchil halda telep qilip kelmekte.

Xelq'ara kechürüm teshkilati özining bu heqtiki bayanatida, “Bu kishiler eger xitaygha ewetilse ularning jaza lagérliri yaki türmilerge qamilishi we qiyin-qistaqqa élinishi mumkinliki” ni tilgha alghan. Bayanatta yene “Xelq'ara qanunlargha asasen, se'udi erebistan hökümitining qiyin-qistaqqa uchrash xewpi bolghan bu Uyghurlarni xitaygha tapshurup bermeslik mejburiyiti barliqi, shunga se'udi da'irilirining ularni xitaygha qayturush pilanini bikar qilip, derhal türmidin azad qilishi kérekliki” ni otturigha qoyghan.

Lawra xars xanim, her qaysi dölet rehberliri we her qaysi axbarat qanallirining bu töt Uyghurning teqdirige köngül bölüshini ümid qilidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Meyli axbarat qanallirida, meyli parlaméntlarda awazi bolghan her qandaq kishining, bolupmu musulman rehberlerning bu töt neper Uyghur musulman tutqunlar üchün awaz chiqirishni ümid qilimiz. Ular hazir tolimu jiddiy bir weziyette turuwatidu. Ular üchün xeter téximu ashqandek turidu. Shunga kishilik hoquq teskilatlirining yene bir qétim birliship, tégishilik orunlargha telepliri yetküche tirishchanliq körsitishini telep qilimiz.”

Sümeyye hemdulla sözining axirida yene xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining peqet xitay re'isi shi jinping we yaki bashqa xitay emeldarlirining se'udi erebistan hökümet emeldarliri bilen bilen uchrashqan waqitlardila emes, belki dadisi bixeter bir jaygha yötkelmigüche, öz pa'aliyetlirini izchil dawam qilishini telep qildi.