Хитайниң “шинҗаң шаһмат тахтиси” да җәнубқа нопус йөткәш оюни

Үрүмчи шәһири тияншан райони дөңкөврүк коча башқармиси гуйүән кочиси мәһәллиси өткүзгән 100 аилә зияпитидин көрүнүш. 2023-Йили 25-июн.

Хитай ахбарат васитилири йеқинқи мәзгилләрдә “шинҗаң әзәлдин көп хил мәдәнийәт топлашқан җай болуп, өзгичә миллий алаһидиликләр асасий қатламда йилтиз тартип, тәдриҗий гүлләнгән” дегәндәк баянларни тәкрарлашқа өткән. Шундақла буниң тәрәққият вә инақлиқниң мисали икәнликини әскәртишниму унтумиған. Һалбуки мәвҗут реаллиқ буниңға көплигән соалларни ташлайду.

Уйғур мәһәллилирини һәр милләт кишилириниң “ортақ макани” ға айландуруш

“хитай хәвәр тори” ниң 4-ноябирдики хәвиридә мухбирларниң уйғур елидики бир қанчә мәһәллини зиярәт қилип, “хитайниң ғәрбий шимал чеграсида уйғур, хитай, қазақ, манҗу вә туңган (хуйзу) қатарлиқ көп милләт кишилириниң тәңри теғи етикидики бостанлиқта биллә яшайдиғанлиқи” ни көргәнлики ейтилған.

Мәзкур хәвәрдә биңтүән 12-дивизийәси шишән деһқанчилиқ мәйдани вә чарвичилиқ мәйданиниң әнкаң мәһәллиси көп милләт олтурақлишишниң үлгиси сүпитидә тилға елинған болуп, бу йәрдә 14 милләттин кәлгән 5000 дин артуқ аһалә яшайдикән. Шундақла йәнә уйғурларниң мәдәнийәт бөшүки болған қәшқәр шәһиридин шәрқий көл (дуңху) мәһәллисини мисалға алған. Хәвәрдә дейилишичә, бу җайда туңган, таҗик, қазақ, моңғул, уйғур вә хитай қатарлиқ алтә милләттин болған 2600 аилә биллә яшайдикән.

 Гәрчә хәвәрдә бу көп милләтлик мәһәллиләрдә “һәммила кишиниң анарниң данисидәк зич уюшқанлиқини көрүшкә болиду” дәп тәшвиқ қилинған болсиму, хәвәрдики “йеқинда шинҗаңда көп милләт топлашқан мәһәллә бәрпа қилди, мулазимәт әслиһәлирини әлалаштуруш, мәдәнийәт паалийәтлирини бейитиш вә мәһәллә хизмитини күчәйтиш қатарлиқ тәдбирләр арқилиқ, кәң аһалиләр ара өзара тәсир көрситиш, милләтләр ара юғурулушни илгири сүрди” дегән баянлардин юқириқи мәнзириләрниң йеқинқи мәзгилләрдә хитай һөкүмити бәрпа қиливатқан “йеңилиқ” икәнлики ашкарилиниду.

Америкидики мустәқил көзәткүчиләрдин илшат һәсән әпәнди хитай тәшвиқатидики “арилашма” мәһәллә қурулушиниң күчәйтилишини ирқи қирғинчилиқ сияситиниң давами, дәп қарайду. Униң ейтишичә, 2023-йили ши җинпиңниң “шинҗаң гоя бир шаһмат тахтиси, җәнуби шинҗаң болса бу шаһмат тахтисиниң көзи” дәп йолйоруқ бериши хитай нопусини җәнубқа қарап кеңәйтишниң юқири басқучқа йәткәнликини көрситип бериду.

Дәрвәқә 2024-йили 4-айниң 4-күни “аптоном район бойичә юқири сүпәтлик тәрәққият (җәнубий шинҗаң бөләк райони) нәқ мәйдан йиғини” қәшқәр шәһиридә ечилғаниди. Ма шиңрүй йиғинда қилған сөзидә ши җинпиңниң мәзкур йолйоруқини тәкрарлиғаниди. Шуңа мутәхәссисләр 2024-йили уйғур елиниң җәнубида йүз бериватқан әң чоң өзгиришниң бири бу җайдики нопус қурулмисида көрүлүватқан өзгириш икәнликини көрситип кәлмәктә.

Хитай нопусини җәнубқа көчүрүшни асанлаштуруш тәдбирлири

2024-Йилидин буян хитай һөкүмитиниң йәнә уйғур районида “ихтисаслиқларни тонуштуруш” сиясити арқилиқ хитай көчмәнлириниң уйғур елигә орунлишишини илгири сүрүватқанлиқи мәлум. “тәңритағ тори” ниң 19-өктәбирдики хәвиригә қариғанда, уйғур аптоном районлуқ хәлқ һөкүмити йеқинда “районимиздики нопус тизимлаш системиси ислаһатини йәниму илгири сүрүшни йолға қоюш пикирлири” ни елан қилған.

Униңда, көчмәнләрниң уйғур райониға йәрлишиши үчүн аптоном районниң әмәлий нопус учур системисини қуруш вә ортақлишишни тезлитиш, шуниңдәк шәһәр-базарларниң асасий аммиви мулазимәтлириниң қаплинишини тәдриҗий илгири сүрүш тәкитләнгән. Бу йәнә мәҗбурийәт маарипи, ишқа орунлаштуруш мулазимити, асасий давалаш, асасий күтүнүш пули вә туралғу капалити қатарлиқ җәһәтләрдики йеңи етибар бериш тәдбирлирини өз ичигә алидикән.

 “шинҗаң қанун хәвәрлири тори” ниң 21-өктәбир тарқатқан “нопус тизимлаш көчүрүш сияситиниң мулазимәт башқурушни йәниму мукәммәлләштүрүш уқтуруши” да 2024-йили “шинҗаңға келип олтурақлишишниң сәккиз хил олтурақлишиш усули” көрситилгән. Улар илмий олтурақлишиш, алий мәктәп оқуғучилирини олтурақлаштуруш, кәспий вә техника ихтисаслиқлирини орунлаштуруш, көчмәнләрни аилиси, ата-аниси вә туғқанлири билән бирликтә олтурақлаштуруш дегәндәк түрләрни өз ичигә алиду.

“йолни кәң ечиш вә тез сүрәттә беҗириш”

Хитай хәвәрлиридин мәлум болушичә, көчүп келишни халайдиғанлар мәһәллә сақчиханиси яки нопуси тизимға елинған сақчиханиниң аилә тизимлаш өйигә илтимас сунсила даириләр бәш хизмәт күни ичидә рәсмийитини беҗирип, кинишкисини қолиға беридикән. Даириләр йәнә хитайларниң өз аилисини биллә көчүрүп келишигә йол ачқан. Көчүп келиш йоллириниң һәммиси, җүмлидин уйғур елигә көчүп кәлгүчиләрни аилиси вә уруқ-туғқанлири билән баравәр көчүп келишкә риғбәтләндүрүш үчүн, хитайларға җәмәти бойичә көчүп келип олтурақлишиш йоллири техиму кеңәйтилгән.

Хитай даирилири уйғур аптоном районлуқ парткомниң 26-вә 27-май күнлири өткүзүлгән 10-нөвәтлик 8-омумий йиғинида “җәнубий шинҗаңниң алий сүпәтлик тәрәққиятиға аит бир қанчә сиясий тәдбир” намлиқ бир һөҗҗәтни мақуллиған. Бу һөҗҗәттә “җәнубий шинҗаң” уқумиға қайта ениқлима берилгән болуп, “җәнубий шинҗаң” уқуминиң даириси кеңәйтилип, униңға хитайниң бу райондики йерим һәрбий йерим ишләпчиқириш гәвдиси болған биңтүәнниң 1-, 2-, 3-, вә 14-дивизийәси, шуниңдәк байинғолин моңғул аптоном области киргүзүлгән. Бу арқилиқ хитай даирилири “җәнубий шинҗаң” уқуминиң даирисини техиму кеңәйткән. Уйғурлар көп санлиқ болған қәшқәр, хотән, қизилсу вә ақсуни өз ичигә алған “җәнубий шинҗаң” райони хитайниң 2017-йили башланған бастуруш һәрикитиниң асаслиқ нишаниға айланғаниди.

 Вилайәт вә шәһәр ихтисаслиқлирини тонуштуруш сиясити һәрқачан турмуш капалити билән тәминләш, толуқлима пули, турмуш ярдәм пули, туралғу толуқлимиси, өй сетивелиш толуқлимиси, машина сетивелиш толуқлимиси беришни өз ичигә алиду. Илшат әпәнди хитайниң йеқиндин буян барғансери күчийиватқан хитайларни уйғур елигә көчүрүш сияситини “бирәр хитай көчүп келәлмәй қалмисун, дәп әнсирәш” дәп тәсвирләйду.

Уйғур ирқи қирғинчилиқиниң йеңи пәллиси

 “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” ниң сабиқ хитай ишлири директори софей ричардсон ханим хитай һөкүмити җәнубтики уйғурларни мәҗбурий тарқақлаштуруватқан бир вақитта давам қиливатқан “хитай көчмәнлирини һәр хил етибар сиясәтлири арқилиқ уйғур елигә йәрләштүрүш сиясити” ни уйғур ирқи қирғинчилиқиниң давами, дәп көрсәтти. У бу һәқтә мундақ деди:

 “хитайниң бу хил хитай нопусини уйғур райониға йөткәш арқилиқ уйғур районидики асаслиқ милләт болған уйғур нопусини аз санлиққа чүшүрүш истратегийәсигә мунасивәтлик сиясәт вә тәдбирлири узун йиллардин бери қоллиниливатиду. Йәнә бир тәрәптин, тохтимай чиқиватқан доклат вә хәвәрләр, хитайниң уйғурлар нопусини һеч қандақ таллаш имканийити болмиған әһвалда мәҗбурий һалда өз юртлиридин башқа яқларға көчүрүп тарқақлаштуруватқанлиқини ашкарилимақта. Хәлқаралиқ қанунларға асасланғанда, гәрчә һөкүмәтләрниң бәзи йоллуқ сәвәбләр түпәйлидин нопусни башқа җайларға көчүрүшигә йол қоюлсиму, әмма чоқум хәлқниң рухсити елиши, улар билән келишиши һәмдә уларниң мәнпәәтигә зиян салмаслиқ вә мувапиқ төләм беришкә охшаш шәртләр астида тамамлиниши керәк. Һалбуки уйғурлар дуч келиватқан көчүш пүтүнләй һөкүмәтниң буйруқи биләнла иҗра болуватқанлиқи үчүн бу хил мәҗбурий көчүрүлүшниң уларға елип келиватқан ақивәтлирини қияс қилмақму тәс.

Хитай һөкүмитиниң мәҗбурий көчүрүш сияситиниң һечқачан инсан һәқлиригә һөрмәт қилған асаста елип берилмайдиғанлиқи ениқ. Мәйли уйғурларниң “қайта тәрбийәләш” намида кәң көләмдә қанунсиз тутқун қилинип лагерларға қамилиши болсун яки мәҗбурий һалда хитай завутлириға мәҗбурий әмгәккә йөткилиши болсун, бу сиясәтләрниң һәммисиниң йилтизи бир. Йәни булар ши җинпиң тәрипидин уйғурларни пүтүнләй йоқ қиливетишни мәқсәт қилип лайиһәләнгән ирқи қирғинчилиқ сияситиниң давами.”

Уйғурларниң қаршилиқ күчини йоқитиш тактикиси

Америкидики туңган мутәхәссис ма җү әпәндиниң қаришичә, ши җинпиң уйғур районидики дуняни чөчүткән лагер сиясити, ирқий қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәкни өз ичигә алған инсанийәткә қарши бир қатар бастуруш сиясәтлирини йүргүзгәндин кейин, әмди пүтүн күчи билән хитай нопусини уйғурлар зич олтурақлашқан җайларға йөткәшкә атланған. Бу маһийәттә ирқи қирғинчилиқ сиясити давамида уйғурларни аҗиз әһвалға чүшүргәндин кейин, йәниму илгирилигән һалда уларниң қаршилиқ көрситиши күчини тамамән вәйран қилиш урунушидәк бир йеңи басқуч. У бу һәқтә мундақ деди.

 “әлвәттә бу бүгүнла пәйда болған сиясәт болмастин, пәқәт илгирики сиясәтләрниң йәниму күчәйтилишидур. Бир қанчә йиллардин буян шуни көрүватимиз, хитай уйғурларнила әмәс, қазақ, туңган вә башқа милләтләрниму ичкири өлкиләргә көчүп берип олтурақлишишқа риғбәтләндүрмәктә. Улар йәрлик нопусни сиртқа чиқириш вә хитай нопусини көчүрүп келиш арқилиқ районниң нопус қурулмисини пүтүнләй өзгәртип, мунқәрз қилишни күчәйтмәкчи. Хитайлар уйғур районида пәқәт нопус җәһәттила асасий орунни игиләп қалмай, бу йәрдики земин, байлиқ, иқтисад, сиясәт, қораллиқ күч дегәндәк тәрәпләрниң һәммисидила асаслиқ күчкә айланмақта. Бу әһвал хитай һөкүмитиниң уйғурлар үстидики ирқи қирғинчилиқ сияситиниң йәнә бир юқири басқучқа көтүрүлгәнликини көрситип бериду.”

У бу басқучниң бәзи алаһидиликлирини тәпсилий шәрһләп мундақ деди:

“бу қандақ бир басқуч дегәндә, ирқи қирғинчилиқ сиясәтлирини әң қаттиқ вә рәһимсизлик билән йүргүзүп уйғур миллитини җисманий, мәдәнийәт вә диний етиқад җәһәттин дәпсәндә қилиш, уларни толуқ контрол қилғандин кейин уларниң ишәнч вә ирадисини пүтүнләй сундуруп йоқ қилиш, ахирида һечқандақ қаршилиқ көрситиш күчини қоймаслиқ үчүн тәдбир елиштәк бир басқучтур. Буни хитайниң рәһимсиз ирқи қирғинчилиқ сиясәтлиридин һалсириған уйғур хәлқиниң аҗизлашқан вақтидин пайдилинип, ғалҗирларчә олҗа еливатқан бир пәйти дейишкә болиду.”

Хитайниң һәр бир сиясити униң җинайәт испати

Софий ханим болса, хитай һөкүмити уйғур елидә ашкара иҗра қиливатқанлирини хитайниң ирқи қирғинчилиқ җинайәтлириниң испати, дәп қарайду. У бу һәқтә мундақ деди:

“хитай өзиниң бу хилдики инсанийәткә қарши җинайәтлиридин қечип қутулуш үчүн бу хил сиясәт вә тәдбирләрни зор күч билән йолға қоймақта. Йәнә бир яқтин уйғур нопусини азайтип, көчмән хитайларниң нопусини ашуридиған тәдбирләрни қолланмақта. Хитай һөкүмити көчмән хитайларни уйғур елигә йәрләштүрүш җәрянида бу һәқтики сиясәтлирини йәниму мукәммәштүрүватиду. Бу һал уларниң уйғур елигә хитай нопусини йөткәш сәвәблик келип чиқиватқан түрлүк мәсилиләргиму тегишлик тәдбирләрни еливатқанлиқини вә бәзи мәсилиләргә алдин тақабил туруватқанлиқини көрситип турмақта. Хитай ирқи қирғинчилиқни давамлаштуруш вә өз җинайәтлиридин қечип қутулуш үчүн мәйли қандақ қанун яки сиясәт бәлгилимисун, бәрибир ахирида буларниң һәммиси хәлқаралиқ қанунлар бойичә уйғурларға қарши еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликниң вә ирқи қирғинчилиқ җинайәтлириниң испати сүпитидә сориқи болиду. Хитай һөкүмити бу җинайәтлириниң җазасидин қечип қутулалмайду.”

Ма җү әпәнди зораванлиқниң һечқачан адаққи ғәлибигә еришип бақмиғанлиқини алаһидә тәкитләп, нөвәттики зулум уйғурларни йәниму күчләндүриду дәп ишинидиғанлиқини әскәртти.

“һалбуки дуняниң бу қәдәр еғир зулумға учраватқан уйғур хәлқиниң азаблири алдидики сүкүти вә аҗизлиқи көз алдимиздики бәкму әпсуслинарлиқ бир реаллиқ. Бу һал буниңдин кейин уйғурлардики қаршилиқ күчини пүтүнләй йоқ қилиш үчүн хитайниң техиму рәһимсизлишишигә вә ғалҗирлишишиға асас салиду. Гәрчә уйғур хәлқи хитайниң рәһимсизләрчә давам қиливатқан ирқи қирғинчилиқ сиясәтлиригә өз алдиға тақабил туралайдиған бир вәзийәттә болмисиму шуниңға ишинимәнки, уйғур хәлқи зулумға баш егидиған хәлқ әмәс, бу адаләтсизлик уларниң ирадисини сундуралмайду, әксинчә уларни тавлайду. Улар һаман өзиниң ғурури вә мәвҗутлуқини сақлаш үчүн күчлинәләйду. Мән уйғурларға вә уларға охшаш зулум чекиватқан барлиқ хәлқләргә бәхт-саадәт тиләймән.”