Shiwéytsariyening Uyghur irqiy qirghinchiliqini nezerge élishidin ümid kütkili bolmamdu?

2021-Yili 1-ayning 21-küni amérika hökümiti, shu yili 2-ayning 22-küni yene kanada parlaménti Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilghandin kéyin, 2022-yili 1-ayning 30-künigiche yawropa döletliridin gollandiye, en'giliye, litwa, chéxiye, bélgiye, firansiye parlaméntliri arqa-arqidin Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilghan idi. Shuningdin kéyinki ikki yérim yildin buyan Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilidighan bashqa gherb elliri otturigha chiqip baqmidi. Bolupmu yawropadiki iqtisadi eng küchlük döletlerdin gérmaniye we shiwéytsariye Uyghurlar mesilisige izchil sel qarap keldi. Mutexessisler buningdiki asasliq sewebning iqtisadiy menpe'etke bérip taqalghanliqini alliqachan otturigha qoyushqan idi.

Gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Kündilik köznek” gézitining 2-séntebir élan qilghan “Gherb xitaydin uzaqlashmaqta, shiwéytsariye del eksiche yol tutmaqta” namliq xewerde bayan qilishiche, shiwéytsariye parlaménti aldinqi hepte shiwéytsariye soda sahesining 10 yildin buyan dawamliship kelgen xitay bilen bolghan erkin soda kélishimini uzartishini maqullap qarar alghan. Bu dégenlik, shiwéytsariyediki kishilik hoquq terepdarlirining “Xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikliri toghrisida parlaméntqa sun'ghan erzliri meghlup boldi, soda sahesining xitay bilen erkin tijaret qilishigha tosalghu qalmidi” dégenlik bolidiken. Shuning bilen birge, shiwéytsariye hökümiti xitayning toluqlima meblegh bilen erzan bahaliq éléktironluq aptomobil we küntaxtilarni ishlepchiqirip, amérika we yawropa sana'itini weyran qiliwatqanliqinimu nezerge élipmu ketmigen. Xitay shiwéytsariye üchün amérika, gérmaniye, italiye, silowéniyedin qalsa 5-chong bazar hésablinidiken.

AP Photo/Dake Kang

Shiwéytsariyediki Uyghur ziyaliysi endéli ependining tekitlishiche, shiwéytsariyediki Uyghurlar, tibetler we bashqa kishilik hoquq teshkilatliri 10 yildin buyan bu erkin soda kélishimige izchil qarshi turup kéliwatqan bolsimu, emma shiwéytsariye hökümiti buningdin waz kechmey kelmektiken.

“Gherb xitaydin uzaqlashmaqta, shiwéytsariye del eksiche yol tutmaqta” namliq xewerde mundaq bayan qilin'ghan: “Yéqinqi birqanche aydin buyan amérika, yawropa ittipaqi we kanada xitayning köp xil tawarlirigha jaza xaraktérlik tamozhna béji qoydi. Bu müshkül weziyetke chüshüp qalghan xitayning iqtisadi üchün qaqshatquch zerbe hésablinidu. Bu gherbning siyasiy we iqtisadiy jehettin xitaydin uzaqlishishining yéngi bir sehipisini achqanliqini bildüridu. Bu uzaqlishishqa seweb bolghan amil shuki, xitayning yuqumluq késel dewridiki qilmishliri pütün dunya iqtisadini éghir derijide qalaymiqan qiliwetti, uning üstige rusiye ukra'inagha tajawuz qilip kirgendin buyan, xitay izchil halda tajawuzchi tereptin ayrilmidi.”

2021-Yilidin buyan nurghunlighan gherb döletliri xitaygha salidighan mebleghni azaytishqa, gherb shirketliri xitaydin chékinip chiqishqa bashlighan, netijide 2024-yiligha kelgende xitay éghir iqtisadiy kiriziske patqan. Mushundaq bir dewrde, yalghuz shiwéytsariyela emes, xitaygha bolghan tayinishni azaytishqa bar küchi bilen térishiwatqan gérmaniyeningmu bu yil xitaygha salghan meblighi, ötken yiligha sélishturghanda 7.4 Pirsent ashqan. Gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependi bu mebleghni Uyghur mejburiy emgiki bilen chétishliq bolghan wolkiswagén qatarliq gérmaniye aptomobil sana'iti sahesining salghanliqini eskertip, bu heqte öz qarashlirini ipade qilip ötti.

Xewerde bayan qilishiche, shiwéytsariye xelqi xitaydiki kishilik hoquq mesilisige köngül bölidiken. Uyghur diyaridiki mejburiy emgek mesilisi xitayning xelq'arada eyiblinishige seweb boluwatqan asasliq amillarning biri sanilidiken. Sotsiyalistlar partiyesi we yéshillar partiyesi eger parlamént xitay bilen bolghan erkin soda kélishimide kishilik hoquq mesilisige yéterlik derijide orun bermise, shiwéytsariye xelqi parlaméntning qararini qollap awaz bermeydiken. Halbuki, shundaq bolushigha qarimay, shiwéytsariye parlaménti shiwéytsariye tashqiy ishlar ministirliqi 2021-yili tüzgen “Xitay istratégiyesi” ni ret qilghan bolup, bu istratégiye öz waqtida xitayning könglige yaqmighan, shiwéytsariye parlaménti xitayni renjitip qoyup, ikki terep otturisida soda tengpungsizliqi yüz bérishidin ensirigen.

Sotsiyalistlar partiyesidin fabiyan molina mundaq dégen: “Köp sanliqni igiligen burzhu'aziye bu mustebitler bilen iqtisadiy jehettin téximu yéqinlishishqa urunuwatqan mushundaq bir deqiqilerde xitay istratégiyesining depne qiliwétilishi ikki yüzlimichiliktur. Siyasiy jehettin bolsa exmeqliqtur. Eger shiwéytsariye xelqi parlaméntning xitaydiki kishilik hoquq weziyitige yéterlik derijide tenqidiy ipadide bolalmighanliqi bilse, bu yéngi erkin soda kélishimini hergiz qobul qilmaydu.”

Halbuki, bezi parlamént ezalirining qarishi bashqiche bolup, bu heqte parlamént katipi héléné budligér mundaq dégen: “Bizning xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqtin waz kéchishimiz, xitaydiki kishilik hoquq weziyitini özgertelmeydu. Bundaq bir qarar shiwéytsariye iqtisadi üchünmu selbiy tesir peyda qilidu.”