Shiwétsariye paytexti bérnda Uyghur ana til mektipi échildi

Shiwétsariye paytexti bérnde échilghan Uyghur ana tili mektipining oqughuchiliri kutupxanida. 2023-Yili séntebir.

Shiwétsariye paytexti bérnde échilghan Uyghur ana tili mektipi 16-séntebir küni oqush bashlidi. Shu küni shiwétsariyening her qaysiy shitatliridin kelgen ata-anilar we perzentler, paytext bérnning chet el elchixaniliri rayonidiki bir ottura mektepte échilghan Uyghur ana til mektipining oqush bashlash murasimigha qatnashti.

Oqughuchilarning renggareng etles köynekliri we gilem doppiliri bu mektepning hösnige hösn qoshqan idi. Yazliq tetildin kéyinki bu tunji ders nahayiti janliq keypiyatta ötüldi. Oqughuchilar tejribilik oqutquchi sajide xanimning ana til dersidin bashqa yene, Uyghurlarning güzel edep-exlaqliri, örp-adetliri, tughqandarchiliq munasiwetliri we milliy xasliqi toghriliq etrapliq bilimler bilenmu tonushup chiqti.

RFA/Hebibulla Izchi

Neq meydanda radiyomizning ziyariti qobul qilghan sajide xanim mundaq dédi: “Chet ellerde muhajirette yashawatqan perzentlirimizning ana til öginishi intayin muhim. Perzentlirimiz ana tilini bilmise, a'iliside ata-aniliri bilen alaqe qilalmaydu. Körüp turuptimizki, wetendiki mekteplerde ana tilimiz yoq qilindi, biz chet elde erkin dunyada yashawatimiz, héch bolmisa, özimizning ana tilimizni öginimiz dések pursitimiz bar, shunga her bir a'ile ezaliri özimizning ana tilimizni saqlap qélishqa bir kishilik töhpimizni qoshushimiz kérek, dep qaraymen. Uyghur tili nahayiti bay til, buning üchün ana tilni sözlisila ana tilni bilgen bolidu, dep qarimasliq kérek. Muhajirette yashawatqanlar héch bolmisa heptide bir qétim bolsimu, bashtin bashlap sistémiliq halda ana tilni öginish bek muhim iken.”

Ders ariliqida aldinqi qétim shiwétsariye boyiche ötküzülgen balilarning erkin boks musabiqiside ikkinchi bolghan ilterish bilen bilgexan bizge özliri yaxshi köridighan ikki shé'irni- “Ana til” we “Weten oghli” namliq shé'irlarni déklamatsiye qilip berdi.

RFA/Hebibulla Izchi

Shiwitsariye paytexti bérnde qurulghan Uyghur ana til mektipini bérn sheherlik ma'arip idarisi testiqlighan bolup, bu mektep bérndiki Uyghur balilirigha hepte axirida Uyghur ana tilidin ders bérishni asas qilidu. Ziyaritimizni qobul qilghan shiwétsariye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi endili qaraxanli ependi, shiwétsariyede Uyghur ana til mektipining échilish tarixi, bu jeryanda bésip ötken musapiler, shundaqla Uyghur ana til mektipi échish üchün iltimas sunush ehwallirini tonushturup ötti.

U mundaq dédi: “Ana til milliy mewjutluqimizni saqlap qélishning muhim bir asasi, shungimu ana tilimizni saqlap qélish, rawajlandurush we qoghdash qélishni muhajirettiki sherqi türkistan musteqilliq dewasining birinchi qedimi dep qaraymiz. Shiwitsariye Uyghur jem'iyitimu bu yerdiki ewladlirimizni ana til bilen terbiyelesh hemde ana tilimizni saqlap qélish ishlirigha nahayiti köngül bölüp kéliwatidu.”

Bérndiki Uyghur ana til mektipining échilish jeryanimu bir meydan siyasiy küreshni bashtin kechürgen. Eyni waqitta xitay elchixanisining wekili Uyghur ana til mektipining échilish ishida bérn sheherlik ma'arip idarisige bésim ishletkenliki melum. Emma ularning bu xil tosqunluqi emelge ashmighan.

RFA/Hebibulla Izchi

Bu heqte endili ependim mundaq dédi: “Men shu qétimliq yighin'gha qatnashqandin kéyin andin bildim, bu yighin'gha qatnashqanlarning köpinchisi her qaysi döletlerning shiwétsariyediki elchixanilirining ma'aripqa mes'ul wekilliri iken. Ularning arisida xitay elchixanisining ma'aripqa mes'ul wekilimu bar iken. Shu yighinda hemme milletlerning wekilliri özlirining oqughuchi sani, ana til dersige bolghan éhtiyaji we ders sa'iti qatarliq teleplerni otturigha qoydi. Bashqa milletlerning ana til mektipige qatnishalaydighan oqughuchilirining sani eng az bolghanda yüzdin ashidiken. Menmu shu yighinda söz élip, Uyghur uqughuchilarning eng jiq bolghanda 16-15 etrapida ikenlikini éytqinimda ular heyran qaldi. Men shiwétsariyediki Uyghurlarning sanining unchilik köp emeslikini we tarqaq olturaqlashqanliqini éyttim. Xitay ishghali astidiki sherqiy türkistanda Uyghur tili duch kéliwatqan tehdit we xrislarni, shundaqla Uyghurlargha yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliqini chüshendürüp öttüm. Shiwitsariyediki Uyghurlarning ana tilini saqlap qélish üchün, ana til mektipi we siniplirigha jiddiy éhtiyaji barliqini tunushturghanda, xitay elchixanisining wekili tosqunluq qilip, arida rahetsizlik peyda qildi, emma meqsitige yételmidi.”

Endili ependining shu qétimliq yighinda xitay elchixanisi wekilining tosqunluqigha qarimay dadilliq bilen chüshendürüshi netijiside, bérn sheherlik ma'arip idarisi Uyghur baliliri üchün ana tilini öginidighan mexsus sinip échish qararini chiqarghan. Bu heqte endéli ependi mundaq dédi: “Uyghur ana til sinipigha balilirini élip kélidighan bezi a'ililer 160 kilométir musapini bésip kélidu. Ana til mektipi peqetla ana til dersi ötüsh üchünla emes, belki tarqaq olturaqlashqan, sani jiq bolmighan we irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan bir milletning chet eldiki yéngi ewladlirini öz ana tilida terbiyelishi hem jama'et bolup uyushushigha yéteklesh üchündur. Elwette, bu jehette eng köp japa chékidighini yenila shiwétsariyediki pidakar Uyghur anilardur.”

Shiwitsariye köp tilliq we köp milletlik bir dölet. Bu dölette gérmanche, firansuzche, italiyanche we romanche qatarliq töt xil til qollinidighan bolup, mekteplerde asasliqi gérmanche, firansuzche, italiyanche we in'glizche tillar asas qilinidu. Shiwitsariyening ma'arip terbiyesini alghan herqandaq bir Uyghur perzenti özining ana tilidin bashqa eng az bolghanda üch-töt tilliq bolup chiqidu. Muhajirettiki bashqa döletlerde yashawatqan Uyghurlargha oxshashla shiwétsariyede yashawatqan Uyghurlarmu özining milliy kimliki, medeniyiti we ana tilini saqlap qélish üchün tirishchanliq körsitip kelmekte.

Bérndiki Uyghur ana til mektipining bu mewsumluq tunji qétimliq dersi qaynam-tashqinliq we yuqiri keypiyatta ötüldi. Ders axirida shiwétsariyening her terepliridin kelgen Uyghur perzentliri bir-biri bilen tonushup, dostlashti hemde bille oynidi, axirida bir-biridin ayrilishqa közi qiymighan halda xoshlashti.