Синан оған: “мән шәрқий түркистанда қирғинчилиқ  елип бериливатқанлиқини һәр даим оттуриға қоюп келиватқан киши”

Түркийә президент  намзатлиридин бири доктор  синан оған 30-апрел күни түркийәдики әң чоң телевизийә қанили болған  NTV  да  уйғур мәсилиси тоғрисида сөз қилип, өзини: “мән шәрқий түркистанда қирғинчилиқ вә қәтлиам елип бериливатқанлиқини һәр даим оттуриға қоюп келиватқан киши” дәп чүшәндүрди.

У, бу сөзини  бурун қилған “шәрқий  түркистандики зулум мубалиғә қиливетилгәндәк еғир әмәс” дегән сөзлиридин қозғалған қаттиқ наразилиқ инкаслириға қарита ейтқаниди.  Синан оған: “4 нәпәр президент намзати ичидә шәрқий түркистанға берип һәр йәрни айланған,  шәрқий түркистанлиқ көп санда дости бар, шәрқий түркистан мәсилисини күнтәртипниң әң алдинқи қатариға қоюп келиватқан киши мән болимән.  Мениң <бабала т в> да дегәнлирим шәрқий түркистанда қирғинчилиқ йоқ мәнисини ипадилимәйду.  Мән шәрқий түркистанда қирғинчилиқ вә қәтлиам елип бериливатқанлиқини һәр даим оттуриға қоюп келиватқан, ғулҗа қирғинчилиқини һәр йили хатириләп келиватқан бир сиясәтчимән. Мән қандақму у, йәрдә мубалиғә қилинғандәк қирғинчилиқ йоқ дәймән?” дәп тәкитлиди.

 Синан оған, буниңдин илгири, йәни 24-апрел күни “бабала телевизийәси” дә соралған: “уйғурлар еғир зулум астида, америка, әнглийә қатарлиқ дөләтләр бу һәқтә хитайға қаттиқ инкас қайтуруватиду? немә үчүн сиз буниңға инкас қайтурмайсиз?” дегән соалға    хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқ мәсилисидин өзини қачуруп, җаваб  бәргән. У: мундақ дегән: “мән шәрқий түркистанға бир қанчә қетим бардим. Биринчи қетим шәрқий түркистанға милләтчи һәрикәт партийәси һәйити билән бардим. Иккинчи қетим өзүм ялғуз берип көп йәрни екскурсийә қилдим. Бу зиярәтлирим җәрянида икки нәрсини һес қилдим. Биринчиси шәрқий түркистанда бесим вә зулум бар. Лекин бу  бесим мубалиғә қилинғандәк дәриҗидә  әмәс. Иккинчиси, шәрқий түркистандики бесим вә зулум  немә үчүн көптүрүлүп аңлитилиду? чүнки америка шәрқий түркистан мәсилисигә  хитайниң назук мәсилиси дәп қарайду.  Биз бу мәсилигә обйектип  қарайли. Шәрқий түркистанлиқ көп санда достум бар. Алдимиздики күнләрдә уйғурчә аңлитиш беридиған радийониң мухбириниң зияритини қобул қилип, шәрқий түркистан тоғрисидики көз қарашлиримни у радийоға аңлатмақчимән. Мениң демәкчи болғиним уйғурларға игә чиқайли, лекин буниңға америка, русийәдәк дөләтләрни арилаштурмай  туруп игә чиқайли. Мән шундақ қилимән”.

Синан оғанниң бу сөзлири уйғурлар вә түркләрниң қаттиқ наразилиқиға учриди. Һәр түрлүк наразилиқ инкаслири давамлашмақта иди. Синан оған шу сәвәбтин 30-апрел күни өзиниң бу сөзлиригә изаһат бәргәниди. Лекин, бу қетимқи сөзидә йәнила уйғурлар мәсилисини америка билән хитай арисидики тоқунушқа бағлап: “мән әслидә америка билән хитай оттурисидики тоқунушқа уйғурларни қурбан қилмайли демәкчи идим.  Мән шәрқий түркистанлиқлардин рәнҗидим, мени хата чүшинип қалди. Мән һәргиз ундақ демәймән” дәп тәкитлигән.

 Синан оғанниң  бу сөзлиридин униң түркийә вә башқа мусулман дөләтлиридики бир қисим сиясәтчиләргә охшаш  америка қатарлиқ ғәрб дөләтлириниң хитайниң уйғурларға қаратқан сияситини ирқий қирғинчилиқ  вә инсанийәткә қарши җинайәт дәп әйиблишини қоллимаслиқ идийәсидә икәнликини илгири сүргән һаҗеттепе университетиниң  дотсенти доктор әркин әкрәм мундақ деди: “президент намзати доктор синан оғанниң шәрқий түркистан тоғрисида баян қилған сәлбий сөзигә гуман қилишниң һаҗити йоқ дәп ойлаймән. Чүнки у түрк милләтчиси, пүтүн түрк дунясиға, уйғурларғиму көңүл бөлидиған бир шәхстур.  Немә үчүн бундақ бир гәпни дәп салди? дегәндә биринчиси, у, 2016-йилидин кейин шәрқий түркистанда йүз бериватқан вәһшийәттин толуқ хәвәрдар әмәс. Иккинчиси, түркийәдики нурғун милләтчиләр американи яхши көрмәйду. Шуңа буниңға америка көңүл бөлүватқан болса буниңда бир оюн бар дәп гуманлиниду. Америка арилашқачқа бир мубалиғә бар болуши мумкин дәп ойлиған болуши мумкин дәп ойлаймән”.

Вәһаләнки,  синан оғанниң бу сөзлири түркийәдики өктичи партийә рәһбәрлириниңму тәнқидигә учриди. “келәчәк” партийәси муавин рәиси сәлҗуқ өздағ әпәнди  зияритимизни қобул қилип, партийәси намидин көз қаришини баян қилип  синан оғанниң сөзлирини тәнқид қилип мундақ деди:  “синан оған 2012-йили шәрқий түркистанға барған вақтидики вәзийәткә қарап сөзлигән. 2012-Йилидин кейин шәрқий түркистан вәзийитидә зор өзгиришләр болди.  Хитай шәрқий түркистанда ирқий қирғинчилиқ елип бериватиду. Бир милләтни йоқ қилишқа тиришиватиду. Шуңа синан оғанниң бу сөзлиридин әпсусландим”.

Түркийәни идарә қиливатқан адаләт вә тәрәққият партийәси билән иттипақдаш болған   “бүйүк бирлик” партийәси муавин рәиси алий кесәр әпәнди доктор синан оғанниң уйғурлар тоғрисида дегәнлирини тәнқид  қилип мундақ деди: “мән униң дегәнлирини аңлидим. Синан оған американиң хитайниң назук мәсилиси болған шәрқий түркистан мәсилисини мубалиғә қиливатқанлиқини дәпту. Бундақ демәслики керәк иди.  Бу  хитайға козир болиду. Башқа дөләтләр тоғрисини десиму хитай буни көптүрүватиду дейиши мумкин.  Доктор синан оған бу гәпни дәп болуп пушайман болған болуши мумкин. Чүнки һазир шәрқий түркистанлиқлар дучар болуватқанларни мубалиғә дегили болмайду”.

  Синан оған 27-апрел  күни бизниң бу мәсилиләр һәққидә сориған соаллиримизға  телефон учури арқилиқ җаваб берип  өзини ақлап мундақ дәп язған: “бабала телевизийәсидә қилған сөзүмдә, шәрқий түркистан мәсилисини кишилик һоқуқи җәһәттин күнтәртипкә елип келишимиз керәк дедим.  Мән уйғур қериндашлирим дучар болуватқан зулумларни көп қетим оттуриға қойдум вә бу тоғрилиқ бәзи хизмәтләрниму қилдим.  Мән узун йил  истратегийә мәркәзлиридә ишләш җәрянида шуни көрдүм, бәзидә бу мәсилә мубалиғә қилиниватиду. Мән америка билән хитай оттурисида йүз бериватқан тоқунушта уйғур қериндашлиримизниң езилишини халимаймән. Биз алди билән шәрқий түркистандики зулумни тохтитишимиз керәк дегән мәнидә қилған сөзлирим бәзи кишиләр тәрипидин бурмилиниватиду. Мән түнүгүн шәрқий түркистан дейишкә башлимидим. Мән явро-асячи әмәс. Мән түрк милләтчиси, туранчимән. Мән һәр даим шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримниң дәвасини қоллаймән”.

 Доктор синан оған 2011-йилидин 2015-йилиғичә түркийә парламентида парламент әзаси болғанда көп қетим уйғур мәсилисини оттуриға қойған  шундақла уйғурлар тоғрисида мақалилири елан қилинғаниди.  Лекин көп сандики дөләт парламентлири уйғурларға елип бериливатқанларни ирқий қирғинчилиқ дәп етирап қилған бүгүнки күндә доктор синан оғанниң дегәнлири кишиләрниң қаттиқ наразилиқини қозғиғаниди.

2023-Йили 5-айниң 14-күни түркийә хәлқи кейинки нөвәтлик президент билән парламент әзалирини сайлап чиқиду. Һазирқи президент рәҗәп таййп әрдоған, җумһурийәт хәлқ партийәсиниң рәиси кәмал қиличдароғли, мәмликәт партийәси рәиси муһаррәм инҗә вә доктор синан оған қатарлиқлар  президент намзатлири болуп елан қилинғаниди. Синан оған булар арисида  бирәр партийәниң рәиси яки башқа рәһбәрлик  салаһийити йоқ намзат иди. Әгәрдә йеңи президент мәйданға кәлсә униң хитайниң уйғурларға қарита йүргүзүватқан сияситини қаттиқ әйибләш-әйиблимәслики вә буларни ирқий қирғинчилиқ дәп бекитиш-бекитмәслики  уйғурлар вә башқилар әң көңүл бөлидиған нуқтиға айланған.