Sinan oghan: “Men sherqiy türkistanda qirghinchiliq  élip bériliwatqanliqini her da'im otturigha qoyup kéliwatqan kishi”

Türkiye prézidént  namzatliridin biri doktor  sinan oghan 30-aprél küni türkiyediki eng chong téléwiziye qanili bolghan  NTV  da  Uyghur mesilisi toghrisida söz qilip, özini: “Men sherqiy türkistanda qirghinchiliq we qetli'am élip bériliwatqanliqini her da'im otturigha qoyup kéliwatqan kishi” dep chüshendürdi.

U, bu sözini  burun qilghan “Sherqiy  türkistandiki zulum mubalighe qiliwétilgendek éghir emes” dégen sözliridin qozghalghan qattiq naraziliq inkaslirigha qarita éytqanidi.  Sinan oghan: “4 Neper prézidént namzati ichide sherqiy türkistan'gha bérip her yerni aylan'ghan,  sherqiy türkistanliq köp sanda dosti bar, sherqiy türkistan mesilisini küntertipning eng aldinqi qatarigha qoyup kéliwatqan kishi men bolimen.  Méning <babala t w> da dégenlirim sherqiy türkistanda qirghinchiliq yoq menisini ipadilimeydu.  Men sherqiy türkistanda qirghinchiliq we qetli'am élip bériliwatqanliqini her da'im otturigha qoyup kéliwatqan, ghulja qirghinchiliqini her yili xatirilep kéliwatqan bir siyasetchimen. Men qandaqmu u, yerde mubalighe qilin'ghandek qirghinchiliq yoq deymen?” dep tekitlidi.

 Sinan oghan, buningdin ilgiri, yeni 24-aprél küni “Babala téléwiziyesi” de soralghan: “Uyghurlar éghir zulum astida, amérika, en'gliye qatarliq döletler bu heqte xitaygha qattiq inkas qayturuwatidu? néme üchün siz buninggha inkas qayturmaysiz?” dégen so'algha    xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq mesilisidin özini qachurup, jawab  bergen. U: mundaq dégen: “Men sherqiy türkistan'gha bir qanche qétim bardim. Birinchi qétim sherqiy türkistan'gha milletchi heriket partiyesi hey'iti bilen bardim. Ikkinchi qétim özüm yalghuz bérip köp yerni ékskursiye qildim. Bu ziyaretlirim jeryanida ikki nersini hés qildim. Birinchisi sherqiy türkistanda bésim we zulum bar. Lékin bu  bésim mubalighe qilin'ghandek derijide  emes. Ikkinchisi, sherqiy türkistandiki bésim we zulum  néme üchün köptürülüp anglitilidu? chünki amérika sherqiy türkistan mesilisige  xitayning nazuk mesilisi dep qaraydu.  Biz bu mesilige obyéktip  qarayli. Sherqiy türkistanliq köp sanda dostum bar. Aldimizdiki künlerde Uyghurche anglitish béridighan radiyoning muxbirining ziyaritini qobul qilip, sherqiy türkistan toghrisidiki köz qarashlirimni u radiyogha anglatmaqchimen. Méning démekchi bolghinim Uyghurlargha ige chiqayli, lékin buninggha amérika, rusiyedek döletlerni arilashturmay  turup ige chiqayli. Men shundaq qilimen”.

Sinan oghanning bu sözliri Uyghurlar we türklerning qattiq naraziliqigha uchridi. Her türlük naraziliq inkasliri dawamlashmaqta idi. Sinan oghan shu sewebtin 30-aprél küni özining bu sözlirige izahat bergenidi. Lékin, bu qétimqi sözide yenila Uyghurlar mesilisini amérika bilen xitay arisidiki toqunushqa baghlap: “Men eslide amérika bilen xitay otturisidiki toqunushqa Uyghurlarni qurban qilmayli démekchi idim.  Men sherqiy türkistanliqlardin renjidim, méni xata chüshinip qaldi. Men hergiz undaq démeymen” dep tekitligen.

 Sinan oghanning  bu sözliridin uning türkiye we bashqa musulman döletliridiki bir qisim siyasetchilerge oxshash  amérika qatarliq gherb döletlirining xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitini irqiy qirghinchiliq  we insaniyetke qarshi jinayet dep eyiblishini qollimasliq idiyeside ikenlikini ilgiri sürgen hajéttépé uniwérsitétining  dotsénti doktor erkin ekrem mundaq dédi: “Prézidént namzati doktor sinan oghanning sherqiy türkistan toghrisida bayan qilghan selbiy sözige guman qilishning hajiti yoq dep oylaymen. Chünki u türk milletchisi, pütün türk dunyasigha, Uyghurlarghimu köngül bölidighan bir shexstur.  Néme üchün bundaq bir gepni dep saldi? dégende birinchisi, u, 2016-yilidin kéyin sherqiy türkistanda yüz bériwatqan wehshiyettin toluq xewerdar emes. Ikkinchisi, türkiyediki nurghun milletchiler amérikani yaxshi körmeydu. Shunga buninggha amérika köngül bölüwatqan bolsa buningda bir oyun bar dep gumanlinidu. Amérika arilashqachqa bir mubalighe bar bolushi mumkin dep oylighan bolushi mumkin dep oylaymen”.

Wehalenki,  sinan oghanning bu sözliri türkiyediki öktichi partiye rehberliriningmu tenqidige uchridi. “Kélechek” partiyesi mu'awin re'isi seljuq özdagh ependi  ziyaritimizni qobul qilip, partiyesi namidin köz qarishini bayan qilip  sinan oghanning sözlirini tenqid qilip mundaq dédi:  “Sinan oghan 2012-yili sherqiy türkistan'gha barghan waqtidiki weziyetke qarap sözligen. 2012-Yilidin kéyin sherqiy türkistan weziyitide zor özgirishler boldi.  Xitay sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq élip bériwatidu. Bir milletni yoq qilishqa tirishiwatidu. Shunga sinan oghanning bu sözliridin epsuslandim”.

Türkiyeni idare qiliwatqan adalet we tereqqiyat partiyesi bilen ittipaqdash bolghan   “Büyük birlik” partiyesi mu'awin re'isi aliy késer ependi doktor sinan oghanning Uyghurlar toghrisida dégenlirini tenqid  qilip mundaq dédi: “Men uning dégenlirini anglidim. Sinan oghan amérikaning xitayning nazuk mesilisi bolghan sherqiy türkistan mesilisini mubalighe qiliwatqanliqini deptu. Bundaq démesliki kérek idi.  Bu  xitaygha kozir bolidu. Bashqa döletler toghrisini désimu xitay buni köptürüwatidu déyishi mumkin.  Doktor sinan oghan bu gepni dep bolup pushayman bolghan bolushi mumkin. Chünki hazir sherqiy türkistanliqlar duchar boluwatqanlarni mubalighe dégili bolmaydu”.

  Sinan oghan 27-aprél  küni bizning bu mesililer heqqide sorighan so'allirimizgha  téléfon uchuri arqiliq jawab bérip  özini aqlap mundaq dep yazghan: “Babala téléwiziyeside qilghan sözümde, sherqiy türkistan mesilisini kishilik hoquqi jehettin küntertipke élip kélishimiz kérek dédim.  Men Uyghur qérindashlirim duchar boluwatqan zulumlarni köp qétim otturigha qoydum we bu toghriliq bezi xizmetlernimu qildim.  Men uzun yil  istratégiye merkezliride ishlesh jeryanida shuni kördüm, bezide bu mesile mubalighe qiliniwatidu. Men amérika bilen xitay otturisida yüz bériwatqan toqunushta Uyghur qérindashlirimizning ézilishini xalimaymen. Biz aldi bilen sherqiy türkistandiki zulumni toxtitishimiz kérek dégen menide qilghan sözlirim bezi kishiler teripidin burmiliniwatidu. Men tünügün sherqiy türkistan déyishke bashlimidim. Men yawro-asyachi emes. Men türk milletchisi, turanchimen. Men her da'im sherqiy türkistanliq qérindashlirimning dewasini qollaymen”.

 Doktor sinan oghan 2011-yilidin 2015-yilighiche türkiye parlaméntida parlamént ezasi bolghanda köp qétim Uyghur mesilisini otturigha qoyghan  shundaqla Uyghurlar toghrisida maqaliliri élan qilin'ghanidi.  Lékin köp sandiki dölet parlaméntliri Uyghurlargha élip bériliwatqanlarni irqiy qirghinchiliq dep étirap qilghan bügünki künde doktor sinan oghanning dégenliri kishilerning qattiq naraziliqini qozghighanidi.

2023-Yili 5-ayning 14-küni türkiye xelqi kéyinki nöwetlik prézidént bilen parlamént ezalirini saylap chiqidu. Hazirqi prézidént rejep tayyp erdoghan, jumhuriyet xelq partiyesining re'isi kemal qilichdar'oghli, memliket partiyesi re'isi muharrem inje we doktor sinan oghan qatarliqlar  prézidént namzatliri bolup élan qilin'ghanidi. Sinan oghan bular arisida  birer partiyening re'isi yaki bashqa rehberlik  salahiyiti yoq namzat idi. Egerde yéngi prézidént meydan'gha kelse uning xitayning Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan siyasitini qattiq eyiblesh-eyiblimesliki we bularni irqiy qirghinchiliq dep békitish-békitmesliki  Uyghurlar we bashqilar eng köngül bölidighan nuqtigha aylan'ghan.