Qeyser mijit: “Biz ‛kapitalistlar öz boynigha sélinidighan sirtmaqni düshminige özi sétip béridu‚ dégen sözning ré'alliqtiki ipadisini körüwatimiz”

Qoralliq eskerning qeshqer türmisining qarawulxanisida turghan körünüshi. 2021-Yili 3-may, qeshqer.

Amérika hökümiti aldinqi ayda Uyghurlargha yürgüzüliwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerge chétishliqi barliqi delillen'gen xitayning 14 shirkitige jaza tedbiri élan qilghan idi. Yéqinda aqsaray yene xitayning kishilik hoquq depsendichiliki we amérikaning dölet bixeterlikini közde tutup, amérika iqtisadining xitaygha éqishini tosushta “Qilche ikkilenmeymiz” dep jakarlighan.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining xewer qilishiche, amérika hökümiti xitay néfit shirkiti, alem qatnishi shirkiti we télégraf guruhini öz ichige alghan 59 shirketni qara tizimlikke kirgüzgen. Hetta bezi amérika karxanilirini xitaydiki teminlesh zenjirliri arqiliq xitayning kishilik hoquq depsendichilikige shérik bolmasliqqa agahlandurghan.

Melum bolushiche, amérikadiki dangliq meblegh sélish shirketliridin awan'gard (Vanguard), siteyt strit (State Street)we blek rok(BlackRock) qa oxshash chong shirketler xitaygha köplep meblegh salghan. Bolupmu amérika aksiye soda komitéti (SEC) ning doklatigha qarighanda, awan'gart shirkiti 2018-yildin bashlap Uyghur rayonigha meblegh sélishni üch hesse köpeytken. Ularning salghan meblighining qimmiti bu yil birinchi pesilning axirida 150 milyon dollardin éship ketken.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining xewirige qarighanda, awan'gard shirkitining xitaygha salghan meblighi Uyghur rayonidiki töt shirketnimu öz ichige alidiken. Hetta ularning ichidiki bir shirket yilliq doklatida “Jenubiy shinjangning muqimliqini qoghdash”, “Yötkelgen ishchilarning idiyewi terbiyesini kücheytish” we 2000 ge yéqin ademni “Kespiy terbiyelesh” bilen teminligenliki toghrisidiki doklatliri bilen maxtan'ghan.

Radiyomiz bu heqte téximu éniqraq uchurgha irishish üchün awan'gard shirkiti bilen alaqe qilishqa tirishtuq. Ularning shirkitige qilghan téléfunlirimiz peqet aptomatik sistémigha ulandi we ularning munasiwetlik bölümlirige yazghan élixetlirimizge jawap qayturmidi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchisi maya wang radiyomizning bu heqtiki su'allirigha élxet arqiliq jawab qayturup mundaq dédi: “Shirket we meblegh salghuchilar özlirining kishilik hoquq depsendichilikige töhpe qoshmasliqigha kapaletlik qilishi kérek. Men bu meblegh salghuchilarning kishilik hoquqni chetke qayrip qoymastin, meblegh sélish türlirini estayidilliq bilen tallishini ümid qilimen. Bu xil hushyarliq xitay bilen soda qilghanda nahayiti muhim, bolupmu shinjanggha nisbeten téximu muhim.”

Amérikadiki Uyghur ziyaliyliridin iqtisadshunas qeyser mijit ependi radiyomizning ziyaritini qobul qilip, yuqirida tilgha ilin'ghan meblegh sélish shirketliri heqqide chüshenche berdi.

“Wol-sitrét zhornili” gézitining xewirige asaslan'ghanda, xitaydiki bezi teminlesh zenjirlirining Uyghur ishchilarni ishlitishtin toxtatqan bolup, bu amérika qatarliq gherb döletliri qoyghan cheklimilerning xitay shirketlirige heqiqeten bésim peyda qiliwatqanliqining netijisi iken. Amérika hökümiti yiqinqi bir mezgilde Uyghur mejburiy emgikige chétishliq bolghan paxta, pemidur we polisilikon (kök tash) ni import qilishni chekligen idi.

Baydén hökümitining maliye ministirliki tashqiy mülükni kontrol qilish ishxanisining sabiq mudiri jon simis yéqinda axbarat wastilirigha qilghan sözide, amérika hökümitining xitaygha qaratqan jaza tedbirlirini dawamlashturidighanliqini, kelgüsi bir nechche ay ichide xitaygha qarita yene qoshumche jaza tedbirlirining yolgha qoyulidighanliqini éniq otturigha qoyghan.

Mushu ayning béshida en'giliyede ötküzülgen G7 bashliqlar yighinida dunyadiki aldinqi qatardiki démokratik döletlerning Uyghurlarning mejburiy emgikini öz ichige alghan mejburiy emgekke qarshi turup, yer sharidiki teminlesh zenjirining mejburiy emgektin xaliy bolushigha kapaletlik qilish heqqide pikir birliki hasil qilin'ghan idi.

Amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo 26-may amérikaning xitay shirketlirige salghan meblighi heqqide élan qilghan maqaliside mundaq dep yazghan: “Nurghunlighan yaxshi niyetlik amérikaliqlar éhtiyatsizliqtin irqiy qirghinchiliq tüzümini qollap qalghan bolushi mumkin, chünki wol-strit kochisidiki iqtisad aylanmisi ularni ashu yolgha bashlap qoyidu.”

Qandaqla bolmisun bu üch chong shirket xitay bazirigha meblegh sélishni dawam qilghan. Iqtisadshunaslar ularning Uyghur rayonigha salghan meblighini “Jawabkarliq” qa aylinidu, déyishmekte. Chünki baydén hökümitining mushu ayda tarqatqan bu heqtiki memuriy buyruqigha asasen kishilik hoquq depsendichilikige chétishliq her qandaq shirketning bu heqtiki jawabkarliqi tekshürülidiken.

Qeyser mijit ependi axirida yene mundaq dédi: “Kommunistlarning rehbiri lénin ‛kapitalistlar özining boynigha sélinidighan sirtmaqni düshminige özi sétip béridu‚ dégen iken. Biz hazir neq shuning ré'alliqtiki ipadisini körüwatimiz.”