Qazaqistanliq mutexessisler ottura asiyadiki söz we metbu'at erkinliki heqqide pikir bildürdi

Kéyinki waqitlarda ilgiriki sabiq sowét ottura asiya jumhuriyetliri, yeni hazirqi merkiziy asiya memliketliri, jümlidin qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan we türkmenistandiki söz we metbu'at erkinlikining bügünki ehwali témisining bezi kishilik hoquq teshkilatlirining we mutexessislirining diqqet merkizide bolup kéliwatqanliqi melum. Shularning biri “Chégrasiz muxbirlar” xelqara teshkilati bolup, u 1985-yili firansiyening monpélyé shehiride qurulghanken.

Yéqinda bir qatar ammiwiy axbarat wasitiliri bu heqte maqalilar élan qilghan bolup, ularda mezkur teshkilatning 2020-yilliq doklati orun alghandi. Maqalilarda körsitilishiche, bolupmu merkiziy asiya memliketliridiki söz we metbu'at erkinliki ehwali teshkilatning diqqitini qozghighan.

“Perghane ru” yéngiliqlar agéntliqida élan qilin'ghan “Özbékistan üch yilning ichide tunji qétim metbu'at erkinliki tizimlikide chüshüp ketti” namliq maqalide éytilishiche, özbékistanning bu mesilidiki pozitsiyesi 2018-yildin kéyin tunji qétim töwenlep ketkeniken. Hazir u metbu'at erkinlikini saqlash boyiche tüzülgen tizimni igiligen 180 memliketning ichide peqet 157-orunda turudiken. Tizim aptorlirining tekitlishiche, merkiziy asiya we sherqiy yawropa bu mesilide teshwishlik rayonlar bolup hésablinidiken. Özbékistanda ilgiriki prézidént islam karimofning wapatidin kéyin söz erkinlikige munasiwetlik bir qeder ijabiy ehwallar yüz bergen bolsimu, emma tor igilirige bésim körsitilip, ularni qamash ehwalliri yenila dawam qilmaqtiken.

Mundaq ehwalning qoshna qazaqistandimu mewjut ikenliki otturigha qoyulmaqta. “Qaztag” agéntliqida bérilgen “Qazaqistan metbu'at erkinliki tizimlikide yene honduras, afghanistan we zimbabwédinmu better ehwalda qaldi” namliq maqalide éytilishiche, qazaqistan bu mesilide 157-orundin 155-orun'gha kötürülgen iken.

Melumatlargha qarighanda, 2019-yili nursultan nazarbayéf prézidéntliq textidin chüshüp, söz erkinliki mesiliside ijabiy ehwallar yüz bérishke bashlighaniken. Emma hökümet teqiblesh usullirini zamaniwiylashturup, intérnét kontrolni yenimu kücheytmekte hem tor igilirini qamimaqta.

Metbu'atlarda élan qilin'ghan maqalilardin melum bolushiche, mundaq ehwal qirghizistan, tajikistan we türkmenistandimu saqlanmaqtiken.

Qazaqistanliq hoquq qoghdighuchi we zhurnalist andréy grishin ependining pikriche, qazaqistanning bu tizimlikte 157-orundin 155-orun'gha kötürülüshi yenila yéqimsiz hadise bolsimu, lékin xélidin buyan kütülüwatqan ehwalken.

U mundaq dédi: “Heqiqetenmu ehwal yildin-yilgha nacharlishiwatidu. Hetta qazaqistanning ikki pelempey yuqirigha kötürülgenliki heyran qalarliq hadise. Elde musteqil ammiwiy axbarat wasitiliri uzundin buyan qalmidi désekmu bolidu. Hazir asasiy hujum tor igiliri we ijtima'iy taratqular ezalirigha qarshi élip bérilmaqta. Qazaqistanning jinayi délolirida “Asassiz axbarat” dégen madda bar. Bu madda özining pikrini erkin bildürmekchi bolghan her qandaq ademge qollinilidu. Hazir musteqil metbu'atlarning ornigha tor igiliri teqibliniwatidu. Emdi özbékistan'gha kelsek, kerimoftin kéyin hayat bir az yaxshilan'ghan bolsimu, ammiwiy axbarat wasitiliri dölet kontroli astigha élinmaqta. Peqet tor igilirining pa'aliyiti bir az aktiplashti. Qirghizistanda bu mesilining nacharlashqanliqini bayqashqa bolidu. Ilgiri bu memliket söz erkinliki jehettin atiqi chiqqan bolsimu, emdi barliq saheler boyiche bésim yürüwatidu. Hem zhurnalistlarning, hem tor igilirining ehwali yaxshi emes. Shundaqtimu, qazaqistan we özbékistan'gha qarighanda ehwal bir az yaxshi. Türkmenistan we tajikistanda ehwal burunqidek qaldi. Héch özgirish yoq. Emdi qazaqistan'gha qoshna xitaygha kélidighan bolsaq, bu alahide tetqiq qilidighan mesile. Hazir melumki, xitayda omumiyyüzlük közitish, kontrol qilish sistémisi ishlewatidu. Bu yerde peqet ijtima'iy taratqularni aktip paydiliniwatqan shexslerle emes, belki adettiki uning oqurmenlirinimu teqiblesh heriketliri élip bériliwatidu. Bu kommunistik partiye teripidin yürgüzülüwatqan bolghanliqtin héch qandaq bir söz erkinliki heqqide söz qilishningmu hajiti bolmisa kérek.”

Siyasetshunas risbék sersénbayning éytishiche, “Chégrasiz muxbirlar” xelqara teshkilatining éniq pakitlargha asaslan'ghan halda yürgüzgen tekshürüsh netijilirige toluq ishinishke bolidiken. U türkmenistan we tajikistanning bu mesilide eng arqida qalghan memliketler ikenlikini, özbékistandimu ehwalning qazaqistan'gha qarighanda nachar ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Qazaqistandimu ehwal mana men dep körünüp turidu, yaxshi dep éytalmaymiz. Sewebi zhunalistlar teqibliniwatidu. Hetta heqiqetni éytiwatqan, da'irilerni sinaydighan achchiq pikir qilidighan tor igilirimu teqibliniwatidu. Söz erkinliki dégen peqet axbarat qoralliridila éytilidighan gep dep chüshenmeslikimiz kérek. Söz erkinliki dégen yighinlarda, namayishlarda öz pikrini erkin bildürüsh dégen söz. Qazaqistanda ene shu yighinlargha, namayishlargha qatnashqanlarni, uyushturghanlarni, hetta qatnishimen dégüchilerni sotlash adetke aylandi. Hazir elde axbarat qorallirini sotqa bériwatmaydu, chünki axbarat qoralliri dölet xirazhitige mohtazh axbarat qoralliridur. Qazaqistanda chong téléwiziye kanalliri, gézit-zhornallar dölet xirajitige alqinini yéyiwatqanlar. Hetta tor igilirining köpchiliki pul alghachqa, hökümetke béqinda bolup kélidu. Shunglashqa ulargha qarshi jinayi délolar qozghalmaydu. Xitay bolsa, démokratik yönülüshtiki memliket emes. U kommunistik idé'ologiyelik memliket bolghanliqtin özge axbartlarni qattiq chekleydu. Xitay hazir shinzhangdiki musulman xelqlerni lagérlarda tutup, mushu kün'giche bésim körsitiwatidu. Mundaq elde söz erkinlikining bolushi mumkin emes. Bu elde erkin axbarat tarqitish, erkin axbarat élish tamamen cheklen'gen. Yene bir qoshna dölet rusiyede söz erkinliki qanche qilghan bilen bar. Bu elde démokratik, öktichi partiyeler bolghanliqtin ottura asiya oxshash söz erkinlikni chekliyelmeydu.”

Melumatlargha qarighanda, söz we metbu'at erkinliki jehettin qirghizistan 79-orunda, tajikistan 162, türkmenistan 178-orunda iken. Emdi rusiye 150-orunni, xitay 177-orunni igileydiken.

Igilishimizche, “Chégrasiz muxbirlar” xelqara teshkilatining asasiy meqsiti qamashqa we bésimgha duch kelgen zhornalistlarni we médiya xadimlirini qoghdashtin ibaretken. U shundaqla köpligen ellerde qolliniliwatqan qopal mu'amile qilish we ten jazasi weqelirini ashkarilash, söz we metbu'at erkinlikini teminlesh we zhurnalistlargha maddiy yardem körsitish ishliri bilenmu shughullinidiken. Mezkur teshkilat shu meqsette barliq memliketler üstide tekshürüshler yürgüzüp, her yili hésabat doklati élan qilip turidiken.