Xitayning tarim deryasini tüzesh qurulushi mutexessislerning diqqitini qozghidi

“Xitay xewerler tori” ning 26-awghust élan qilghan “Shinjang 3 yilliq derya-éqinlarni tüzesh herikitini bashlidi” serlewhelik tepsiliy xewerde 2019-yildin bashlap Uyghur aptonom rayonida 3 yilliq derya-éqinlarni tertipke sélish herikiti bashlinidighanliqi bildürülgen. Xewerde rayondiki 3355 derya, 121 kölge qarita mes'uliyet tüzümi boyiche bashqurush yolgha qoyulup, rayondiki derya-éqinlarning bulghinishini onglash herikiti élip bérilidighanliqi otturigha qoyulghan.

“Xitay xewerler tori” 28-awghust küni “Xitaydiki eng chong ichki quruqluq deryasining ékologiyelik muhitini yaxshilash üchün su qoyup bérildi we deryaning ghol éqini qaytip keldi” serlewhilik maqale élan qilghan. Maqalide xitay hökümitining Uyghur diyarida derya-éqinlarni tüzesh xizmitining netijisi süpitide tarim deryasining töwen éqinigha 2000-yilidin bashlap su qoyup bérilgenlikini, ékologiyelik muhitning körünerlik yaxshilan'ghanliqi bayan qilin'ghan.

Mezkur maqalide aldi bilen ötken esirning 50-yilliridin 70-yillarghiche tarim deryasining töwen éqinidiki 400 kilométir da'iride su menbesining üzülüp qélish hadisilirining köp qétim yüz bergenliki, netijide derya hawzisidiki qedimiy toghraqliqlar qurup, yépincha ösümlüklerning weyran bolghanliqi, deryaning töwen éqinidiki bostanliq karidorining buzghunchiliqqa uchrap, ékologiyelik muhitta körünerlik chékinishlerning yüz bergenliki tilgha élin'ghan.

Amérikaliq yazghuchi térisa buzaki xanimning 10 yilliq yashliq hayati xitayning Uyghur diyaridiki bingtu'ende, yeni maralbéshi etrapidiki bingtu'enning polk meydanida sürgünde ötken.

Térisa xanimning radiyomizgha bayan qilishiche, uning Uyghur diyaridiki bingtu'ende turghan mezgili del bingtu'enning atalmish “Boz yer özleshtürüsh” namida tarim deryasining ghol éqini boyliridiki toghraqliqlarni késip, yulghun, sök-sök, yantaq qatarliq chöl ösümlüklirini weyran qilghan yillargha toghra kélidiken.

Térisa buzaki xanimning bildürüshiche, u 60-yillarning béshidin 70-yillarghiche bingtu'enning maralbéshidiki 3-déwiziye 6-polkida turghan iken. Bu mezgilde tarim deryasining ghol éqini boyida az dégendimu 10 ming mo kélidighan toghraqliqlar “Boz yer özleshtürüsh” namida késiwétilgen. Bingtu'endiki xitaylar bu jaylarda étizliqlarni berpa qilghan bolsimu, emma özi 9 yildin kéyin bingtu'endin ayrilghanda bu jaylar chölliship teklimakan qumluqining bir qismigha qoshulup ketken iken.

2001-Yili6-ayda xitay merkizi hökümiti testiqlap yolgha qoyghan “Tarim deryasini tizginlesh pilani” boyiche tarim deryasi boyidiki bingtu'en meydanlirida su téjesh qurulushi yolgha qoyulghan. Xitay taratqulirining ilgiri sürülishiche, 2001-yildin bashlap déhqanchiliqqa ishlitilidighan su 40 pirsent etrapida téjelgen, tarim deryasining töwen éqinigha 19 qétim su qoyup bérilip, ilgiri 30 yil dawamlashqan tarim deryasining töwen éqinigha su barmasliqqa xatime bérilgen. Xitay axbaratliri yuqiriqi qurulushlar dawamida tarim deryasining töwen éqinidiki qurup ketken toghraqliqlar qaytidin köklep, ékologiyelik muhitta yaxshilinish bolghanliqini ilgiri sürgen idi.

Ilgiri shinjang uniwérsitétining jughrapiye fakultétida xizmet qilghan mezgilliride tarim deryasi wadisida köp qétim tekshürüshte bolghan, kéyin yaponiyede oqughan mezgilliridimu tarim wadisidiki éqin su we muhit bulghinishi mesiliside tetqiqat élip barghan muxter chong ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. Uning qarishiche, tarim deryasi hawzisidiki muhitning buzulushida bingtu'enning buzghunchiliqi eng éghir bolghan iken. Tarim wadisidiki muhitning éghir derijidiki buzulushini xitay teshwiqatlirida déyilginidek nechche 10 yil ichidila eslige keltürüp bolush éhtimalliqi tolimu töwen iken.

Xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan bir qisim siyasiy analizchilar nöwette xitay da'irilirining tarim deryasi hawzisidiki rayonlarning su we tebi'iy muhitini eslige keltürüsh qurulushini élip bérishi bu jaylargha téximu köp xitay köchmenlirini köchürüp olturaqlashturush üchün ikenlikini ilgiri sürmekte.

Amérikadiki xitay weziyet analizchiliridin xu ping ependi ziyaritimizni qobul qilip, da'irilerning yéqindin buyan bu xil teshwiqat xewerlirini köpeytishide bir jehettin xitay xelqining éngigha sinip ketken Uyghur diyarini “Chöl-jezire we qum barxanliri bilen qorshalghan jay” dep tesewwur qilidighan uqumini suslashturush, yene bir tereptin Uyghur diyaridiki su menbeliri bilen yéshil bostanliqlarni ékranlarda köp körsitip téximu köp xitay puqralirini bu jaygha jelp qilishni meqset qilidiken.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishitmu bu heqte pikir bayan qilip, xitayning Uyghur diyaridiki derya-éqinlarni qayta qurushi we muhitni yaxshilash üchün zor meblegh ajritishi emeliyette bu jaygha barghanche köp yerleshtürülüwatqan xitay köchmenlirining ebediy turup qélishi üchün ikenlikini bildürdi.