Xitayning tajikistan'gha singip kirishi kücheymekte
2022.12.30
Uzun yillardin buyan xitay, sabiq sowét ottura asiya jumhuriyetliri bilen bolghan soda-iqtisadiy alaqilirini rawajlandurushqa chong ehmiyet bérip kelgen. Kéyinki waqitlarda xitay özining “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy layihesi da'iriside bolupmu qazaqistan, özbékistan we türkmenistandin gaz we néfitni éksport qilishqa tirishmaqta. Uning shuningdek tajikistan'ghimu singip kirishining küchiyiwatqanliqi otturigha chiqmaqta.
Tajikistanning “Awésta” yéngiliqlar agéntliqida élan qilin'ghan “Tajikistan we x x j arisidiki soda oborotining miqdari rékortluq körsetküchlerge ige boldi” namliq maqalida éytilishiche, yéqinda tajikistan paytexti düshenbide tajikistan we Uyghur-aptonom rayoni otturisida soda-iqtisadiy hemkarliq boyiche komissiyening muzakirisi bolup ötken.
Muzakire tajikistanning iqtisadiy tereqqiyat ministirliqining bashliqi zawki zawkizoda we Uyghur-aptonom rayonining xelq hökümiti re'isining orunbasari sun xunméning rehberlikide ötken. Uningda meblegh sélish, sodini, shu jümlidin tajikistandin Uyghur élige kiridighan éksport mehsulatlirini tereqqiy ettürüsh, düshenbe-kulma chégra rayoni arqiliq yük toshush miqdarini köpeytish mesililiri muzakire qilin'ghan. Bulardin bashqa yene shuningdek düshenbe-kulma aptomobil yolini sélishqa xitay mebleghlirini jelp qilish, birleshken sana'et karxanilirini qurush mesililirimu muhakime qilin'ghan.
Zawki zawkizoda ikki memliket arisidiki tawar oboroti hejimining mushu yil yanwar éyidin noyabirghiche 42.3 Pirsentke, yeni ötken yil bilen sélishturghanda 1.95 Milyard amérika dollirigha öskenlikini tekitligen. U yene xitayning soda sahesidiki 2-chong shériki ikenlikini bildürgen.
Xewerde éytilishiche, muzakire dawamida ikki terep wekilliri birleshken mehkime qurush niyitide tajikistanning jenubidiki “Dangara” erkin iqtisad rayonini ziyaret qilghan.
Yene shu yéngiliqlar agéntliqida bérilgen “Tajikistan we xitay jinayetke qarshi küresh qilishta hemkarlishishni muhakime qildi” namliq maqalida 22-dékabirda düshenbide mezkur mesile boyiche ikki terep wekillirining uchrashqanliqi éytilghan. Tajikistanning ichki ishlar ministirliqi we xitayning jama'et xewpsizlik ministirliqining jawabkar xadimliri jinayetchilerge qandaq birliship küresh qilish mesililirini muhakime qilghan.
Emdi rusiyening “Payom nét” tor gézitide élan qilin'ghan “Xitayning tajikistandiki elchixanisi sayidjafar usmonzodaning yawro-asiya iqtisadiy ittipaqigha kirish heqqidiki bildürüshige jawab qayturdi” dégen maqalida tajikistan aliy kéngishining ezasi sayidjafar usmonzoda tajikistan dölitini xitaydin yiraqliship, rusiye bilen yéqinlishish teklipini bergen.
U mundaq dégen: “Biz xitay ya bolmisa bashqa bir elning menpe'etlirige qarap, heriket qilmasliqimiz kérek. Mubada hajet bolsa, özliri kélidu. Eksiche, biz xitaydin bir qedem chékinishimiz lazim. Herbiy we iqtisadiy nuqti'inezerdin xitay qudretlik dölet. Xitayning tajikistandiki tesiri bizning élimiz üchün xewp bolup hésablinidu. Shundaq qilip, biz bu memlikettin alghan qerzler kélechekte xewp tughdurushi mumkin”.
Xitayning tajikistandiki elchixanisi hökümetke yollighan xétide sayidjafar usmonzodaning bildürshining ikki memliket otturisidiki qoshnidarchiliq we dostluq munasiwetliri rohighajawab bermeydighanliqini éytqan.
Siyasetshunas qehriman ghojamberdi mundaq dédi: “Tajikistan esli Uyghuristan (sherqiy türkistan) bilen chégridash. U xitay üchün istratégiyelik ehmiyetke ige. Tajikistanda xitayning tesiri intayin küchlük. Merkiziy asiya döletliri boyiche birinchi orun'gha qoyghan bolattim. Chünki tajikistanning bir yilliq ishlep chiqirish qimmitige qarisaq, shuning 20 pirsenttin oshuqi xitaygha qerz bolup qaldi. Hazir 30 pirsenttin éship ketti. Tajikistanning taghliq rayonlirida altundin bashqa bayliqlar bar. Tajikistan birinchi bolup xitaygha taghliq rayonlarni bériwetken. Xitay bilen zich alaqide. Xitay iqtisadiy kirip singish arqiliq tajikistanni özige emeliyette béqindi qiliwalghan. Shuningdek xitayning ottura asiyadiki birdin herbiy bazisi tajikistanda. Xitayning tajikistan arqiliq pilani qirghizistan we özbékistan'gha singip bérish. Asasen eng güzel we bay perghane wadisini qolgha chüshürüshni xalaydu”.
Siyasetshunas risbék sersénbay xitayning ottura asiyadiki iqtisadiy tesir da'irisi xéli küchiyiwatqan bir waqitta ottura asiyadiki qazaqistan, türkmenistan, özbékistan we qirghizistan qatarliq türk döletlirining Uyghur élidiki türkiy tilliq xelqlerning bügünki échinishliq ehwaligha dégendek hésdashliq bildürelmeywatqanliqigha epsuslandi.
U mundaq dédi: “Bizning küchimiz birlikte deymiz, biraq u peqet qazaqistan ichidiki birlik emes, belki türk dunyasining, türkiy tilliq, tughqan xelqlerning, qoshna ellerni birliki. Barliqining birdek pozitsiyesi bolushi kérek. Xitaydiki az sanliq milletlerge, shu jümlidin türkiy tilliq xelqlerge we dunya miqyasida musulmanlargha bolghan pozitsiyemiz oxshash bolushi shert. Xitaydiki türkiy-musulman xelqlerning bügünki ehwaligha nisbeten ottura asiya ellirining rehberlirining héch qaysisi bir pikir qilalmidi. Mubada birer pikir bildürgen bolsa, u yaqtiki qandashlirimiz munchilik teqiblerge uchrimaytti. Biz shimaldin bolamdu ya sherqtin bolamdu, her qandaq xewpke birliship qarshi turmisaq, ottura asiya ellirining kélechek teqdiri yaxshiliq bilen tügimeydu”.
Risbék sersénbay ependi kéyinki waqitlarda xitayning rusiye-ukra'ina urushini paydilinip, özining ottura asiyadiki iqtisadiy tesirini kücheytishke kirishkenlikini otturigha qoydi. U xitayning bolupmu qazaqistan, türkmenistan we özbékstanning énérgiye menbelirige köz sélish bilen bir qatarda tajikistanning yer asti bayliqlirigha ige bolushqa tirishiwatqanliqini bildürdi.
Eyni waqitlarda tajikistanda köp yillar ilmiy xizmetlerde bolghan, hazir istanbul shehiride tajikistan-xitay munaswetliri we tarix mesililiri boyiche izdinishlirini dawamlashturuwatqan azad ependi xitayning özining istratégiyesi jehettin tajikistanni igilep bolghanliqini hem bu jehette chong muweppeqiyet qazan'ghanliqini bildürdi.
U mundaq dédi: “Xitay qerelsiz qerz béridu. Uni bergende sirtmaqqa duchar bolidu. Asasiy qurulushlarning hemmisini xitay qildi. Tajikistanning pilanida yoq bezi qurulushlarni xitaylar qilsang bolidu dégen. Mesilen, tajikistan'gha ot éléktr istansisi héch kérek emes. Emma xitay terep qiziqturup, sheherge yiraq emes yerde qurup berdi. Omumen zörüriyiti yoq qurulushlarni qilip, tajikistanni qerz qilip qoydi. Qerzge patquzup qoyghandin kéyin herbiy baza qurushni otturigha qoysa, u yaq déyelmidi”.
Azad ependi tajikistanning kech bolsimu bu qerzdin qutulalmaydighanliqini otturigha qoydi.
Xewerlerdin igilinishiche, 2021-yili tajikistan xitaygha öz yéride herbiy baza sélishigha resmiy ruxsitini bergen. Buninggha afghanistandiki weziyet seweb bolghan. Qehriman ghojamerde qatarliq mutexessislerning pikriche, tajikistanda rusiye bazisimu bolup, emdi bu ottura asiyadiki weziyetke qattiq tesir qilishi mumkin iken.