Béyjing afghanistanning méniral bayliqlirigha köz tikmekte

Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi afghanistan talibanliri waqitliq hökümitining mu'awin bash ministiri mullah abdul ghéni baradar bilen. 2022-Yili 24-mart, kabul, afghanistan.

“Wol-strét zhurnili” ning 5-yanwar élan qilghan maqaliside éytlishiche, bir xitay shirkiti afghanistan bilen 540 milyon dollarliq néfit we tebi'iy gaz échish kélishimi imzalighan.

Maqalige asaslan'ghanda, bu kélishim 2021-yili talibanlar afghanistan hökümitini ötküzüwalghandin buyanqi eng chong kélishim bolup hisablinidiken. “Shinjang ottura asiya néfit we tebi'iy gaz cheklik shirkiti” kelgüsi üch yilda afghanistanning shimalidiki amu deryasi wadisida néfit we tebi'iy gaz échish sahesini tereqqiy qilduridighanliqini éytqan.

Asasen amérikaning yardimige tayan'ghan afghanistan iqtisadi 2021-yili 8-ayda amérikaning afghanistandin esker chékindürüshi we talibanlarning amérika qollighan hökümetni aghdurup tashlishi bilen weyran bolghan. Héchqandaq bir dölet teripidin étirap qilinmighan bu hakimiyet namratliqtin qutulush we afghanistanliqlargha xizmet pursiti yaritish üchün meblegh jelp qilishqa muhtaj bolghan. Afghanistanning kan bayliqlirini échish nöwettiki eng yaxshi chiqish yoli hisablan'ghan.

Talibanlarning hökümet emeldarliri xelq'araliq jaza tedbirlirige uchrighanliqtin, ular teb'iyla gherb shirketlirining afghanistanning kan ishlirigha arilishishigha yol qoymighan. Bu xil siyasiy weziyet xitayning afghanistanning her sahesige meblegh silishigha yol achqan.

Xitayning kabuldiki bash elchisi wang yü xitay shirkitining afghanistan bilen yuqiri miqdardiki néfit we tebi'iy gaz échish kélishimi heqqide söz qilghanda, bu türning imzalinishini xitay bilen afghanistan arisidiki énérgiye we bashqa asasliq türlerde hemkarlishishidiki bir ülge, dégen.

Talibanlarning iqtisadiy ishlargha mes'ul mu'awin bash ministiri molla abdul gheni baradar ötken hepte kabulda échilghan toxtam imzalash murasimida, talibanlar hökümitining afghanistan üchün sijil iqtisad berpa qilidighanliqini bildürgen.

Marilend shitati frostburg uniwérsitétining yardemchi piroféssori, xitay-ottura sherq we xitay-ottura asiya munasiwiti boyiche tetqiqatchi ma xeyyün ependi radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qilip, xitay-afghanistan arisidiki iqtisadiy munasiwetler heqqide mundaq dédi: “Talibanlar hakimiyetni qolgha alghan deslepki mezgillerde, méningche, xitay hökümiti iqtisadiy wastiler arqiliq talibanlarni qolgha keltürüshke urun'ghan. Bolupmu xitay afghanistanda mewjut dep qarawatqan ‛Uyghur teshkilatliri‚ ezalirini xitaygha qayturush heqqide talibanlar bilen hemkarlishimiz, dep oylighan. Emma bilishimizche, talibanlar hazirghiche birer Uyghurni xitaygha ötküzüp bergini yoq. Xitayning burunqi afghanistan hökümiti bilen hemkarlashqan ‛aynek qurulushi‚ gha qarisaqmu ashu qétimliq iqtisadiy pilani meghlup bolghan. Shunga Uyghurlarni xitaygha qayturush mesilisdin qarighandimu, xitay bu xil iqtisadiy istiratégiyeliri arqiliq özliri közligen konkirét netijige irishelmidi, dep qaraymen.”

Kabulning jenubigha jaylashqan més aynek (Mes Aynak) kéni we amu derya türi on yil ilgiri amérika qollighan hökümet hakimiyet yürgüzgende, xitay shirketlirining échishigha bérilgen. Emma u türlerning héchqaysisi tereqqiy qilmighan.

Talibanlarning qézilma bayliq we néfit ministiri shahabuddin dilawar yéngidin imzalan'ghan amu derya türining afghanistanliqlargha 3000 ish orni yaritidighanliqini éytqan.

Türkiye hajette uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremmu bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U xitayning afghanistandiki menpe'etliri heqqidiki heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Xitayning afghanistanda bir qanche türlük menpe'eti bar. Birinji, sherqiy türkistanning xewpsizliki. Ikkinchi, afghanistanda xitaydin bashqa bir küchning mewjut bolushigha yol qoymasliq. Üchinchi, afghanistanning bayliqliri. Hazirqi melumatlargha qarighanda, afghanistanda bir tirilyon dollar qimmitidiki xam qézilma maddilar bar iken.”

U yene mundaq dédi: “Amérika afghanistandin chéqip ketkendin kéyin, iqtisadiy yardemge jiddiy muhtaj bolghan yéngi taliban hökümiti xitaygha asanla baghlinip qalghan.”

Ma xeyyün ependi, xitayning afghanistan bilen bolghan bu qétimqi iqtisadiy munasiwitidiki birqanche muhim nuqitilarni tekitlep körsetti: “Birinchidin, bu qétimqisi ilgiriki ‛aynek qurulushi‚din perqlinidu. Yeni xitay taliban hökümitige ularning hakimiyitini mustemlishige yardem qilidighanliqi, afghanistanliqlargha xizmet pursiti yaritip biridighanliqi heqqide wede biridu. Ikkinchidin, bu qétimqi qurulush eger türkmenistan chigrasigha yéqin bolsa, bu meblegh sélish xitaygha nisbeten heqiqeten chong iqtisadiy menpe'et élip kélidu. Yeni xewerde éytilghinidek, eger afghanistan terep bu türde 20 pirsent ülüshni igiligen bolsa, u chaghda xitay shirkiti nahayiti chong payda aldi, dégen gep.”

Ziyaritimizning axirida erkin ekrem bilen ma xeyyün ependi afghanistanning Uyghurlarni xitaygha qayturush mesilisi heqqide toxtaldi.

Erkin ekrem ependi, talibanlar hökümitining islami qimmet qarishi boyiche Uyghurlarni hazirche xitaygha qayturmighanliqini, lékin xitayning afghanistan'gha salghan meblighining köpyishige egiship, xitayning Uyghur mesilisini sodidiki kozérlirining birisi qilish ihtimalliqi barliqini eskertip ötti.

Ma xeyyün ependi mundaq dédi: “Xitay afghanistan'gha herqanche iqtisadiy yardem qilsimu, talibanlar Uyghurlarni xitaygha qayturidighan ishni qilmaydu. Chünki ular islam eqidisi boyiche ish qilidu. Eger undaq qilmisa, etraptiki bashqa goruppilarning eyblishige uchraydu. Shunga bir tereptin talibanlar xitayning pulini ishlitip hakimiyitini mustehkemlise, yene bir tereptin xitay afghanistandiki özi xalighan goruppini talibanning qoli arqiliq kontrol qilidu. Méningche, taliban hökümiti xitay bilen iqtisadiy munasiwet qilidu, lékin Uyghurlarni xitaygha qayturup bermeydu. Shunga Uyghurlar mesilisi we talibanlarning gherb bilen bilen bolghan munasiwiti seweblik, xitay bilen taliban mushundaq ottura hal derijidiki dostluq munasiwitini saqlap turidu.”

“Wol-strét zhurnili” ning mezkur maqalisige qarighanda, xitay döletlik néfit shirkitidin amu derya türini ötküzüwalghan “Shinjang ottura asiya néfit we tebi'iy gaz shirkiti” 540 milyon dollarliq bu kilishmge qarita héchqandaq inkas bildürmigen.