Talibanning afghanistanda hakimiyet béshigha kélishi we xitayning soqqan choti

Muxbirimiz méhriban
2021.08.18
Talibanning afghanistanda hakimiyet béshigha kélishi we xitayning soqqan choti
RFA

Xelq'arada islamiy térorluq bilen eyibliniwatqan taliban küchlirining afghanistanda yéngiwashtin islamiy hakimiyet ornatqanliqini jakarlishi, dunyada jiddi endishe peyda qilmaqta. Xelq'ara taratqularda birnechche kündin buyan, amérika bashchiliqidiki gherb döletlirining afghanistandiki elchixana xadimliri bilen puqralirini jiddi chékindürüwatqanliqi xewer qilinmaqta.

Halbuki, mushundaq bir shara'itta xitay hökümitining afghanistandiki elchixanisini chékindürmeyla qalmastin, belki yene taliban küchlirige yéqinliq bildürüshi, tartqularning diqqitini qozghidi.

En'giliye b b s agéntliqining 17-awghustiki xewiride diyilishiche, xitay tashqiy ishlar ménistéri wang yi 16-awghust kechqurun amérika tashqiy ishlar minisitiri antoni bilinkén bilen sözleshken. U sözlishishte amérikani eyiblep: “Amérikaning tézlikte esker chékindürüshi, afghanistan weziyitide yaman tesir peyda qildi,” dégen.

Talibanlarning kabul shehiridiki wezir ekber xan mehelliside charlawatqan körünüshi. 2021-Yili 18-awghust, afghanistan.
Talibanlarning kabul shehiridiki wezir ekber xan mehelliside charlawatqan körünüshi. 2021-Yili 18-awghust, afghanistan.

Roytérs agéntliqining 17-awghustiki xewiride diyilishiche, wang yi sözide yene amérika hökümitining “Sherqiy türkistan islam herkiti” teshkilatini térorluq teshkilatlar tizimlikidin öchüriwetkenlikini tenqidligen. Halbuki, amérika hökümiti ötken yilidin buyan bundaq bir teshkilatning mewjutluqining gumanliq ikenlikini, shundaqla xitay hökümitining Uyghurlarni basturush üchün mushundaq bir yalghan bahane-sewebni toqup chiqqanliqini ilgiri sürgen idi.

Xitay tashqi ishlar ministérliqining bayanatchisi xu'a chünying 17-awghustiki bayanatida, amérikani eyiblep: “Amérika armiyesining afghanistandiki mewjutluqi we emely küchi afghanistan'gha buzghunchiliq élip keldi, bu tereqiyat emes,” dégen.

Xitay merkizi téliwéziyesining 18-awghustiki xewiride, xitay bayanatchisi jaw lijyenning xitayning afghanistan'gha tutqan pozitsiyesi heqqide muxbirlargha bergen bayanati élan qilindi.

Jaw lijyen bayanatida xitay hökümitining taliban küchliridin “Sherqiy türkistan islam herkiti” ni öz ichige alghan barliq térorluq küchlirige zerbe bérishini ümid qilidighanliqini bildürgen.

Analizlar, xitay hökümitining taliban mesiliside amérikani eyiblep, talibanni qollash pozitsiyesini ipadilishide, xitayning afghanistanda yéngi menpe'etke érishishni meqset qiliwatqanliqini texmin qilmaqta.

“Washin'giton pochtisi” gézitining 17-awghust künidiki sanida awstraliye dölet uniwérsitétining dotsénti, doktur kla'ud rakisitsning sözidin neqil keltürüp: “Xitay afghanistanning eng chong tashqiy qollighuchisi bolushi mumkinliki” ni bildürgen.

Xewerlerdin melum bolushiche, xitay tashqi ishlar ministéri wang yi ötken ayda tyenjinde taliban wekilliri bilen körüshkende, talinbanlardin “Xitaygha ziyan yetküzidighan quralliq teshkilatlarni qanat astigha almasliq” ni, bolupmu “Shinjang musteqilliqini qollaydighan Uyghur quralliqliri bilen chégrani éniq ayrish” ni telep qilghan.

Xitay weziyet analizchiliridin xu ping ependi ziyaritimizni qobul qilip, taliban bilen xitayning yéngi munasiwiti we xitayning afghanistan'gha qaratqan yéngi istratégiyesi heqqide pikir bayan qildi.

Xu pingning bildürüshiche, xitay ezeldin térorluqqa heqiqiy qarshi turup baqmighan, belki atalmish “Térorluqqa qarshi turush” ta hemmidin awwal xitay hakimiyitining menpe'etini chiqish qilghan iken.

Xu ping mundaq dédi: “Xitay hökümiti heqiqiy halda térorluqqa qarshi turghan emes, chünki xitay peqetla özining menpe'etini chiqish qilip, bashqa mesililerge pozitsiye bildürüp keldi. Eger séning térorluqqa qarshi meydaning uninggha payda élip kelse, u qarshi meydanini ipadileydu. Eger térorluqqa qarshi herket uninggha payda élip kelmise, belki u düshmen dep hésablighan terepke xewp keltürse, u halda xitay buninggha qarshi éghiz achmaydu.”

Xu ping ependi yene 2001-yildiki “11-Séntebir weqesi” din kéyin, xitay hökümitining gherb dunyasidiki “Térorluqqa zerbe bérish” sho'aridin paydilinip, dölet ichide Uyghurlarni basturushni kücheytkenlikini tekitlidi.

Xu ping mundaq dédi: “20 Yil ilgiri, yeni ‛11-séntebir weqesi‚ yüz bergendin kéyin, xitay hökümiti amérikaning térorluqqa qarshi herkitining xitaygha purset yaratqanliqini hés qilghan. Shunga ‛11-séntebir weqesi‚ din kéyin, xitay térorluqqa zerbe bérish nami astida xitay dölet ichidiki, yeni shinjangdiki Uyghurlargha bolghan basturushni kücheytti. Halbuki, bu chaghda xelq'ara jem'iyet térorluqqa birliship zerbe bérish bilen meshghul idi. Shunga xitayning bu qilmishigha diqqet bérelmidi. Bu ehwal xitaygha purset yaratti, u térorluqqa zerbe bérish nami astida Uyghurlarni basturdi.”

Xu ping ependi yene bu qétim amérika afghanistandin esker chékindürüp chiqishtin ilgirila, xitay hökümitining öz menpe'etini oylap taliban rehberliri bilen körüshkenlikini tekitlep ötti.

Xu ping mundaq dédi: “Amérika afghanistandin esker chékindürüshtin ilgirila taliban wekilliri xitayning tashqiy ishlar ministéri wang yi bilen körüshti. Herqaysi dölet hökümetliri ichide peqet xitayla taliban küchliri bilen resmiy körüshti. Mana bu xitay hökümitining pursettin paydilinip, istiratégiye we siyasiy jehettin paydigha érishmekchi bolghanliqini körsitidu.”

Xu ping ependi yene xitay hökümitining xelq'arada “Térorluq teshkilati” dep qaralghan talibanlardin endishe qilidighanliqi üchün, taliban küchliri bilen dostluq munasiwet ornitish arqiliq öz dölitining ichkiy qismidiki muqimliqni saqlashni közligen bolushi mumkinlikini bildürdi.

Xu ping ependi yene xitay bayanatchisi jaw lijentilgha alghan atalmish “Sherqiy türkistan islam herkiti” teshkilati we Uyghurlarning térorluq herketlirining emeliyette mewjut emeslikini tekitlep, mundaq dédi: “Xitay hökümiti ‛shinjangdiki Uyghurlarda térorluq idiyesi mewjut, chégra sirtidiki térorluq teshkilatliri ularning térorluq herketlirini qollawatidu‚, ‛sherqiy türkistan islam herkiti teshkilati” xitaygha tehdit peyda qilmaqta‚ digenlerni izchil teshwiq qilip keldi. Emma emeliyette bularning hemmisi mewjut emes.”

Xu ping ependi sözini dawamlashturup mundaq dédi: “Xitay hökümiti talibanning xitayning ichkiy qismidiki atalmish térorluq pa'aliyetlirige yantayaq bolushidin endishe qilidighanliqini ipadilewatidu. Emma xitay aghzida bundaq dégini bilen, talibanning undaq qilmaydighanliqinimu yaxshi bilidu. Talibanlar térorluq herketlirini élip barghan teqdirdimu xitay chégrasi ichide qilmaydu. Chünki talibanning asasliq qarshi turush obyéikti gherb döletliridur. Xitay hökümiti mana mushu nuqtini éniq tonup yetkini üchün taliban bilen dostluq ornitip, bu munasiwettin paydigha érishmekchi boluwatidu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.