Adriyan zéniz: “Emdi heriketke ötmisek tarixi jawabkarliqimiz tolimu éghir bolidu”

Muxbirimiz nur'iman
2020.06.30
uyghur-weziyiti-karton.jpg Xitayning Uyghur qirghinchiliq herikitining karton ipadilinishi.
Photo: RFA

“Pilanliq tughut”, “Tughutni cheklesh opératsiyesi” “Jerimanige tughulghan bala” dégen atalghular Uyghurlargha natonush bolmisa kérek. Melum bolushiche 1990-yildin kéyin Uyghur rayonida sheherdikiler ikki, yézidikiler üch perzentlik bolush siyasiti yolgha qoyulghan. 2009-Yélidin kéyin Uyghurlargha bolghan nopus kontrolluqi artqan. 2016-Yilining bashlirida téximu ewjige chiqqan bolup, xitay kompartiyesining pilanliq tughut siyasitige uyghun bolmighan bolmighan her qandaq a'ilining ezaliri(er yaki ayal) yighiwélish lagérlirigha solan'ghan. A'ilining qurbini yetmigüdek derijide éghir jerimane qoyulghan.

29-Iyun gérmaniyelik xitay tetqiqatchisi adriyan zéniz dunya jama'etchiliki néme ishlar boluwatqanliqini bilelmeywatqan xitayning sirliq “Saqchi döliti” - Uyghur rayonigha a'it yene bir partlighuch xaraktérlik höjjetni ashkarilap doklat élan qildi. Bu yil 17‏-féwral xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyuwatqan lagér tüzümige a'it “Qaraqash tizimliki” ni élan qilip, zor ghulghula qozghighanidi.

28 Betlik “Hamilidarliqtin saqlinish, mejburiy tughut cheklesh: xitay kompartiyesining Uyghurlarning tughulush nisbitini kontrol qilish herikiti” namliq höjjetlik doklatta tunji qétim xitay hökümitining “Pilanliq tughut siyasiti” ge a'it resmiy höjjetliridiki mezmunlar we bu siyasetning arqisigha yoshurun'ghan pilanlar ashkarilan'ghan.

Doklatta ashkarilan'ghan mezmunlargha qarighanda, eger xitay hökümitining tughut cheklesh siyasitige xilapliq qilghuchilar lagérlargha “Terbiyilesh” ke élip kétilidiken. Bu yil féwralda ashkarilan'ghan qaraqash höjjetliride körsitilgen, kishilerning tutulush sewebliri buni ispatlaydu. Uyghurlar eng köp olturaqlashqan qeshqer we xotendin ibaret bu ikki rayondiki Uyghur nopusi 2015-yilidin bashlap tik siziq bilen töwenlep mangghan. 2020-Yiligha kelgende nopusning köpiyish nisbiti nöl bolush emelge ashurulghan.

Doklatta Uyghurlarning nopusining qattiq kontrol qélinishi bilen bir waqitta zor kölemde xitay nopusining Uyghur rayonigha köchürülüshi Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish pilanining bir qismi déyilgen.

Amérika xelq'ara dini ishlar komitéti 30-iyun “Uyghur musulman ayallirigha élip bérilghan mejburiy tughut cheklesh irqiy qirghinchiliqning ispati” dep bayanat élan qildi. Xelq'ara diniy ishlar komitétning komissari nuri türkel ependi bu heqte mundaq dédi: “Nechche waqittin biri irqiy qirghinchiliqqa süpet sözi ishlitip ‛medeniyet qirghinchiliqi‚dep kelgen. Hazirqi pakitlar shuni körsitip turuptuki xitaylarning Uyghurlargha yürgüzgen siyasiti op'ochuq irqiy qirghinchiliq”.

Höjjetke asaslan'ghanda, 2019-yili Uyghur rayonining jenubidiki töt wilayette tughut yéshidiki ayallarning kem dégende 80% ini tughuttin saqlinish opératsiyesi (IUD yaki hamilidarliqtin saqlinish) qildurghan. 2018-Yilidiki statistikigha qarighanda, barliq yéngi tughuttin saqlinish orunlashturushlirining 80% pütün xitay nopusining 1.8 Pirsentini teshkil qilidighan Uyghur rayonida élip bérilghan.

Amérika tashqi ishlar ministiri mayik pompiyo uyqulargha ilip bériliwatqan bu échinishliq basturush qilmishini toxtitishqa chaqirdi. En'gliye parlaménti ezasi iyen dankin bolsa Uyghurlargha ochuq “Irqi qirghinchiliq yürgüzülüwatidu”, dédi.

Xelq'araning diqqitini Uyghurlargha qaritishqa seweb bolghan bu doklatni teyyarlighan tetqiqatchi adriyan zéniz ependi ziyaritimizni qobul qildi. U, xitay hakimiyiti hazirqi hayat yashawatqan Uyghurlarni yoqitiwetmigen teqdirdimu, buningdin kéyin tughulidighan Uyghurning sanini kontrol qilish arqiliq Uyghurlarni sistémiliq assimilyatsiye qilip yoqitalaydighanliqini tekitlidi. U yene mundaq dédi: “Xitayning bu siyasiti uzun muddetlik Uyghur nopusini azaytish pilani. Nopus az bolghanda kontrol qilish asan bolidu. Üzlüksiz xitay nopusini Uyghur rayonigha yötkewatqanliqi melum, bu bésiwélin'ghan zémin'gha yürgüzülidighan siyasetning biri. Uyghur nopusini kontrol qilish, xitay nopusini Uyghur rayonigha köchürüsh we xitaylargha Uyghur qizlirini mejburiy toy qildurush qatarliq bu üch türlük siyaset Uyghur rayonini kontrol qilish sitratigiyesidur”.

Enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi xitayning bu sitratigiyesi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu wehshiy siyasetning asasiy meqsiti Uyghurlarni tüptin yoqitish bolup, adriyan zénizning bu doklati buni ispatlidi. Xelq'ara teshkilatlar bu irqiy qirghinchiqqa qarshi turuwatidu. Bu doklattin kéyin Uyghurlarning nopusini qoghdap qilish iéhtimalliqi ashidu”.

Axirida adiriyan ziniz ependi dunya jama'etchilikige shundaq xitab qildi: “Uyghur rayonida yüz bériwatqan wehshiylikni toxtitish bizning exlaqi we insani burchimiz. Men jiddiy qanuni qararlarning chiqirilishini ümid qilimen. Eger waqtida heriket qollinilmaydiken, tarix aldidiki insaniy jawabkarliqimiz tolimu éghir bolidu we bu insaniyet tarixidiki menggülük dagh bolup qalidu”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.