Uyghur olturaq öylirining chéqilishi we yoqitiliwatqan Uyghur medeniyiti

Qaramay shehiridiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonida öylerning mejburi chéqiliwatqan körünüshi. 2014-Yili 17-iyun.

Xitay hökümitining yéqinqi yillarda Uyghur mehellilirini “Kona olturaq rayonni özgertish” namida chéqip, Uyghurlarni yurt-mehelliliridin köchürüp tarqaqlashturushni barghanche tézlitishi diqqet qozghimaqta.

Tengritagh torining 18-féwraldiki sanida, Uyghur aptonom rayonluq hökümetning 2022-yilliq pilanda, 1273 kona olturaq rayonni özgertish, 2021-yildin 2025-yilghiche bolghan 5 yilliq pilanida 5761 kona olturaq rayonni özgertish, 5 yil ichide 231 ming 500 a'ilini köchüp orunlashturidighanliqi xewer qilindi.

Chet'ellerdiki analizchilar xitay da'irilirining Uyghur élide élip bériwatqan bu xil kona olturaq jaylarni özgertish herikitini Uyghurlar toplashqan Uyghur kona mehellilirini özgertip, Uyghurlarning mehelle, binakarliq, öy-qoro jay we bashqa medeniyetlirini yoqitish dep qarimaqta.

Gollandiyediki weziyet analizchisi asiye Uyghur xanimning bildürüshiche, xitay hökümiti ötken esirning 90-yilliridin kéyinla Uyghur mehellirini chéqip, kochilarning eslidiki Uyghurche namini xitaychigha özgertish herikitini bashlighan.

Bolupmu 2000-yillardin kéyin da'iriler, shimalda ürümchi, ghulja, jenubta qeshqer, korla, aqsu, xoten, qatarliq sheherlerni merkez qilghan halda, Uyghur mehellilirini chéqip, kochilarning eslidiki Uyghurche namini xitaychigha özgertishni tézletken.

Asiye Uyghur xanimning bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghur medeniyet uslubini namayan qilidighan qurulushlar chéqip özgertish herikiti emeliyette xitay merkiziy hökümiti teripidin belgilen'gen nishanliq özgertish herikiti. Xitay merkiziy hökümiti we Uyghur aptonom rayonluq hökümet da'iriliri ilgiri élan qilghan höjjetliride bu pilanning élip bérilishi we yetmekchi bolghan meqsetmu éniq otturigha qoyulghan iken.

Asiye xanimning bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghur milliy medeniyitining böshüki bolghan Uyghur mehellilirini chéqip özgertishidiki meqset, téximu köp xitay köchmenlirining turalghu éhtiyaji üchünla bolmastin, belki téximu muhimi Uyghurlarni tarqaqlashturup, Uyghurlarni özining mehelliwiyy medeniyet muhitidin ayrip, Uyghurlargha qaritilghan assimilyatsiyeni tézlitish” iken.

Amérikadiki xitay weziyet analizchiliridin obzorchi xu péng ependimu bu heqtiki qarishini otturigha qoyup, Uyghur mehellililirining chéqilishi, Uyghur medeniyitiningmu yoqitilishidin dérek béridighanliqini bildürdi.

Xu pingning bildürüshiche xitay hökümitining Uyghurlar zich olturaqlashqan mehellilerni “Kona olturaq rayonni özgertish” namida chéqip, Uyghurlarni öz makanliridin ayrip tarqaqlashturushi Uyghurlargha qaritilghan milliy assimilyatsiye siyasitining bir qismidur. Xu pingning tekitlishiche, özining mehelliwiy aditidin, özining milliy örp-adetliridin yiraqlashturuluwatqan Uyghurlar bügünki kün'ge kelgende, irqiy qirghinchiliqqa uchrash bilen birlikte yene éghir derijidiki “Medeniyet qirghinchiliqi” gha uchrimaqtiken.

Xitay hökümet da'irilirining Uyghur olturaq rayonlirini “Kona olturaq rayonni özgertish” namida chéqish herikiti, xelq'arada üzlüksiz eyibleshlerge uchrap kelgenidi. Bolupmu da'irilerning 2000-yillarning béshida bashlighan qedimiy medeniyet shehiri dep békitilgen qeshqerdiki Uyghur mehellilirini mejburiy chéqish herikiti chet'ellerdiki Uyghurlar we teshkilatlarning qattiq qarshiliqigha uchrap, gherb döletliride “Uyghur medeniyitining weyran qilinishi” dep qattiq eyiblen'genidi. Birleshken döletler teshkilatimu 2008-yili bu heqte tekshürüsh doklati élan qilip, xitay hökümitini Uyghur medeniyitini qoghdashqa chaqirghan. 2021-Yildin bashlap amérika bashchiliqidiki bir qisim gherb démokratik döletliri xitay hökümitini “Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu” dep élan qilghanidi. Shuning bilen bir waqitta Uyghurlar uchrawatqan diniy étiqad, örp-adet cheklimisi, Uyghur tili we ma'aripning mejburiy cheklinishi qatarliqlar “Uyghur medeniyet qirghinchiliqi” dep teriplenmekte.

Yuqiridiki awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.