Amérikadiki xelq'araliq organlar Uyghur proféssor tashpolat téyipni qutquzup qélishqa heriket qilmaqta

Muxbirimiz irade
2019.09.23
Tashpolat-Teyip-parizh-universiti.jpg “Bölgünchilik” bilen eyiblinip, ikki yil kéchiktürülüp ölüm jazasigha höküm qilin'ghan, shinjang uniwérsitétning sabiq mudiri, proféssor tashpolat téyip parizh uniwérsitétida pexriy proféssorluq guwahnamisini tapshuruwalghan körünüshi. (Waqti éniq emes)
Nuri Tiyip

Xelq'ara kechürüm teshkilati yéqinda jiddiy bayanat élan qilip, shinjang uniwérsitétining sabiq mudiri we proféssori tashpolat téyipqa bérilgen ikki yil kéchiktürüp ijra qilinidighan ölüm jazasining mushu yil 9-ay ichide ijra qilinish éhtimalliqi barliqini élan qilghandin kéyin bu mesile Uyghurlarning weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan herqaysi organ we shexslerning küchlük diqqitini qozghidi.

Ular tashpolat téyipqa oxshash qimmetlik bir bilim adimining xitay hökümitining delil-ispatsiz qarilashliri astida ölümge höküm qilinishining aldini élish üchün xitay hökümiti we xitay dölet re'isi shi jinpingge chaqiriq qildi. 

19-Séntebir küni merkizi amérikadiki xelq'araliq organlardin “Alimlargha ghemxorluq komitéti” xitay dölet re'isi shi jinpinggha ochuq xet yézish arqiliq tashpolat téyipning aqiwitini sürüshte qildi. Mezkur organ ochuq xétide tashpolat téyipning mol-hosulluq bir bilim adimi we talantliq yétekchi ikenlikini tekitligen. 

Ular xétide munularni bayan qilghan: “Biz sizdin (shi jinpingdin) tashpolat téyipning délosigha qayta qarap chiqip, uninggha bérilgen ölüm jazasini emeldin qaldurushingizni, uni shertsiz halda erkinlikke chiqirip, uning normal hayatigha dawam qilishigha we ilim-pen sahesining yenimu güllinishi üchün dawamliq hesse qoshushigha kapalet bérishingizni soraymiz” 

“Alimlargha ghemxorluq komitéti” amérikadiki musteqil xelq'araliq organ bolup, ular dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq we pikir erkinliki, tetqiqat erkinlikini teshebbus qilishqa özini béghishlighan alimlar, pen-téxnika xadimliri we tetqiqatchilardin terkib tapqan shundaqla 50 yilgha yéqin tarixqa ige bir organdur. Bügün mezkur organning mu'awin re'isi, nyu-york sheher uniwérsitétining fizika proféssori iwgini chadnowiskiy ziyaritimizni qobul qilip, proféssor tashpolat téyipning weziyitidin qattiq qayghurghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Bu elwette intayin jiddiy bir weziyet. Biz tashpolat téyipning weziyitidin qattiq endishe qilmaqtimiz. Sizgimu melum bolghandek, xitay hökümiti uning ehwalidin héchqandaq melumat bermeywatidu. Biz hazir uning qandaq weziyettilikini hetta ölüm jazasining ijra qilin'ghan-qilinmighanliqinimu bilmeymiz. Bu heqiqetenmu bir jiddiy bir ehwal” 

Proféssor iwgini chadnowiskiy sözide Uyghur alimi tashpolat téyipning peqet pikir yürgüzgenliki üchün jazaliniwatqanliqini eskertti. U mundaq dédi: “U héchqandaq jinayet ötküzmigen. U démokratik ellerde ölüm jazasi bérilish emes, hetta tutqun qilishqimu uchrimighan bolatti. U peqet özining pikir qilish erkinlikini ishletti. U xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan bezi siyasetliridin narazi bolghan bolushi mumkin. Emma xitay hökümiti uning xelq ichidiki abruyini, mertiwisini özige bir tehdit, dep qaridi. Uning Uyghurlarning derdi we kishilik hoquq mesililiri heqqidiki köz qarashliri keng xelqqe nahayiti téz tesir körsitidighan bolghanliqtin xitay hökümiti uni jazalidi.”

Proféssor iwgini chadnowiskiy sözining axirida xitay hökümitining hazir Uyghur élidiki az sanliq milletlerge qarita “Yighiwélish lagérlirini yolgha qoyuwatqanliqini eskertip, xitay hökümitini bu tarixi jinayetni tekrarlimasliqqa, shundaqla tashpolat téyipqa oxshash barliq tutqunlarni derhal azad qilishqa chaqirdi. U mundaq dédi: “Tarixta natsistlar gérmaniyesi teripidin yighiwélish lagérliri qurulghan. Emdi xitay hökümiti mana mushundaq yighiwélish lagérlirini qurup bir yérim milyon, hetta 2 milyon etrapida Uyghur qatarliq milletlerni lagérlargha solidi. Biz xitay hökümitiningmu tarixta yüz bergen tolimu qorqunchluq irqiy qirghinchiliq weqesini tekrarlash yolida ilgirilewatqan bolushidin qattiq endishe qiliwatimiz. Méning xitay hökümitidin telep qilidighinim, lagérlardiki barliq kishilerni azad qilinglar we Uyghurlarning hoquqi üchün küresh qiliwatqanlarni jazalashni toxtitinglar.” 

Proféssor tashpolat téyipning aqiwitidin qattiq endishe qiliwatqan we bu heqte 13-séntebir küni xitay dölet re'isi shi jinpinggha ochuq xet élan qilghan yene bir teshkilat bolsa “Xeter astidiki alimlar teshkilati” idi. Ularning ochuq xétide tashpolat téyipning zorawanliq bilen shughullanmighanliqi, uning peqet bir ziyaliy bolush süpiti bilen pikir qilish hoquqini we köz qarash erkinlikini ishletkenlikini eskertip, xitay hökümitini özi qol qoyghan munasiwetlik xelq'araliq qanunlargha hörmet qilishqa chaqirdi. 

Bügün mezkur teshkilatning ijra'iye diréktori kleyr robinson ziyaritimizni qobul qildi. U xitay hökümitining tashpolat téyipqa qilghan bu hujumining u we uning a'ilisige qattiq tesir körsitipla qalmay, belki herbir ziyaliy, herbir alim we shinjang uniwérsitéti jama'itining hemmisige qattiq tesir körsitidighanliqini bildürdi: “Bir uniwérsitét mudirigha qilin'ghan ölüm tehditi xitayning pütkül aliy ma'arip sahesini jimiqturidu. Uyghurlarning nurghun oqughuchi we oqutquchilirining xitayning qayta terbiye lagérlirigha solinishi ularning xelq'araliq ma'arip sahesi bilen bolghan almashturushini intayin qiyinlashturghan bir peytte Uyghurlarning aliy ma'arip sahesidiki yétekchilik rol oynawatqan bir kishining ziyankeshlikke uchrishi menche pütkül bir ewlad Uyghurlarning ma'aripigha chong zerbe bolidu. Emma biz buni oxshash waqitta pütkül xitayning ma'arip tereqqiyati we shundaqla dunya boyiche dangliq bilim yurtlirini berpa qilishtek arzulirigha zerbe bergenlik, dep qaraymiz. Chünki pikir erkinliki, tetqiqat erkinliki we bilim almashturush erkinliki bolmay turup, nopuzluq aliy bilim yurti qurup chiqqili bolmaydu.” 

Kleyir robinson xanim sözide yene xitay hökümitini tashpolat téyipqa oxshash qimmetlik bilim ademlirige ziyankeshlik qilishni toxtitishi kéreklikini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Biz xitay hökümitining tashpolat téyipqa bérilgen ölüm jazasini bikar qilishini ümid qilimiz. Biz xitay hökümitining tashpolat téyipqa oxshash bilim adimining qimmitini yeni xitay hökümitining dunya boyiche nopuzluq aliy mekteplerge ige bolushtek arzusi üchün hesse qoshidighan kishi ikenlikini tonup yétishini arzu qilimiz. Chünki ularning shundaq arzusi bar, xitay uniwérsitétlirining xelq'aradiki derijisi ösüp méngiwatqan idi. Eger xitay buni dawamlashturimen deydiken, u halda u shinjangdiki we bashqa jaylardiki oqughuchi-oqutquchilargha qiliwatqan bésim istratégiyesini özgertishi kérek.” 

Kleyir robinson xanim sözi dawamida “Xeter astidiki alimlar teshkilati” ning proféssor tashpolat téyip xeterdin qutulmighuche, pa'aliyetlirini toxtatmaydighanliqini tekitlidi. 

Tashpolat téyipni qutquzush we xitay hökümitige bu qararini emeldin qaldurush heqqide chaqiriq qilish, birleshken döletler teshkilati we uning kishilik hoquq aliy komissarliqi qatarliq organlarni we amérika hökümitini derhal bu mesilige arilishishqa dewet qilish heqqidiki muraji'etname yene Uyghur kishilik hoquq qurulushi, xitayda kishilik hoquq teshkilati, merkizi londondiki xelq'ara kishilik hoquqni nazaret qilish teshkilati qatarliqlar teripidinmu élan qilindi we shundaqla yene nurghunlighan shexsler teripidin ijtima'iy taratqularda tarqitildi we awazgha érishti. Amérikadiki nopuzluq gézitlerdin “Washin'gton pochtisi” gézitining tehrirati 14-séntebir küni “Uyghur proféssor tuyuqsiz ghayib qilin'ghan, hetta öltürülgen éhtimalliqi mewjut turuqluq, xitay yene hörmet kütmekte” mawzusida bir tehrirat maqalisi élan qilish arqiliq xitay hökümitige bolghan naraziliqini ipadilidi.

Shinjang uniwérsitétining sabiq mudiri tashpolat téyip 2017-yili da'iriler teripidin mejburiy ghayib qiliwétilgenidi. Kéyin radi'omiz igiligen uchurlargha asasen uning Uyghur rayonida teshwiq qiliniwatqan “Saqchi ibret” filimliride körsitilgendek, ma'arip nazaritining naziri sattar sawut, méditsina uniwérsitétining mudiri xalmurat ghopur bilen bir qatarda “Bölgünchilik” bilen eyiblinip ölümge buyrulghanliqi ashkarilan'ghan. Uning xitay hökümiti teripidin échilghan mexpiy sotta ikki yil kéchiktürüp ijra qilinidighan ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqi melum bolghan bolsimu, xitay hökümiti bu heqte héchqandaq bir resmiy bayanat bérip baqmighan.

Tashpolat téyip yaponiyede jughrapiye penliri boyiche doktorluq unwanigha érishken, Uyghurlarning arisidin yétiship chiqqan deslepki sanaqliq jughrapiye mutexessislirining biri idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.