Xelq'ara jem'iyetning bésimi bilen taylandtiki 48 Uyghurning xitaygha qayturulushi waqitliq kéchiktürülgen
2025.01.23

Taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlar özlirining xitaygha mejburiy qayturulush xewpni ashkarilap, xelq'ara jem'iyet we démokratik döletlerning özlirini bu paji'edin qutulushqa yardem qilishini muraji'et qilghanidi. Amérika bashliq gherbtiki démokratik döletler we b d t ni öz ichige alghan xelq'ara jem'iyetler, taylandiki Uyghurlar mesilisige tézdin inkas qayturup, tayland hökümitini bu 48 Uyghurni xitaygha mejburiy qayturmasliqqa chaqirdi. Igilishimizche, taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlarning xitaygha qayturulushi toghriliq tayland hökümiti chiqarghan qarar, xelq'ara jem'iyet we bir qisim döletlerning türlük shekillerdiki bésimi tüpeyli kéchiktürülgen.
43 Neper Uyghurning bangkokning su'en flu (Suan Phlu) köchmenler tutup turush merkizi (IDC) de héchbir gunahi yoq, qanunsiz halda tutup turuluwatqanliqi, qalghan besh Uyghur tutqunning qéchishqa urun'ghanliqi üchün ayrim türmige qamalghanliqi melum. Su'en flu tutup turush ornida esliheler kona, tutqunlar bek köp we taziliqining nachar ikenliki, Uyghur tutqunlarning a'ile-tawabi'atliri, adwokatliri we Uyghurdin bashqa mehbuslar bilen alaqe qilishining cheklen'genliki bilinmekte. B d t kishilik hoquq mutexessislirining sözige qarighanda, Uyghur tutqunlar arisida erlerning yérimida dégüdek salametlik mesilisi körülüp, késel bolup ketken iken.
8-Yanwar küni tayland köchmenler idarisi su'en fludiki 43 neper Uyghurdin xitaygha qayturulushqa raziliqi béridighan höjjetlerge imza qoyushni telep qilghanliqi melum. Buning bilen Uyghur tutqunlar arisida xitaygha qayturulush qorqunchi we endishisi kücheygen. Ulargha “Öz ixtiyarliqi bilen xitaygha qaytish jedwili” tarqitip bérilgendin kéyin, kolléktip halda bu jedwelge imza qoyushni ret qilghan. Ular birdek, “Biz hazir xitaygha mejburiy qayturulush xewpige duch kéliwatimiz” dégen uchuq xetni élan qilghan. Ijtima'iy taratqularda keng tarqalghan we “Birleshme agéntliq” tek nopuzluq xelq'araliq taratqulardimu tilghan élin'ghan bu mektupta, bangkokta tutup turulghan 43 neper Uyghur özlirining xitaygha qayturush xewpning bek éghirliqini ilgiri sürgen. Ular, tayland da'irilirining özlirini mejburiy chégradin qoghlap chiqirish tehditni toxtitish toghrisida xelq'ara jem'iyetke muraji'et élan qilghan.
Mektupta mundaq déyilgen: “Eger tayland hökümiti bizni mejburiy xitaygha qaytursa, biz türmige tashlinishimiz mumkin, hetta hayatimizdin ayrilishimiz mumkin. Kishilik hoquqni himaye qilidighan barliq xelq'araliq teshkilatlar we döletlerning derhal bu ishqa ariliship, bek kéchikip qélishtin burun bizni bu paji'elik teqdirdin qutuldurush qélishini we bizge yardem qolini sunushini muraji'et qilimiz”.
Halbuki, tayland köchmenler idarisining bayanatchisi jirayu xu'angsab aldinqi heptining peyshenbe küni erkin asiya radiyosigha Uyghur tutqunlargha munasiwetlik héchqandaq bir qarar chiqirilmighanliqini, ularni chégradin qoghlap chiqirish pilanining yoqluqini tekitligen. Bayanatchi jirayu xu'angsab, “Bundaq bir pilan yoq, men ularning némishqa bundaq dégenlikini chüshenmidim. Méning bu toghruluq éniqlima béridighan melumatim yoq” dégen. Taylandning dölet mudapi'e ministiri, qoshumche mu'awin bash ministiri funtam wichayachay (Phumtham Wechayachai) 17-yanwar bu heqte muxbirlargha söz qilip, tayland hökümitining Uyghur tutqunlarni xitaygha mejburiy ötküzüp bérish pilanining yoqluqini bildürgen.
Biz taylandta tutup turuluwatqan Uyghur tutqunlarning hazirqi ehwalini igilesh üchün ular bilen biwasite alaqileshtuq. Ismini we awazini ashkarilashni xalimaydighan bir Uyghur özlirining hazirqi ehwali toghrisida melumat berdi:
“Ehwalimizda héchqandaq özgirish yoq. Taylandta tutup turuluwatqan biz 48 neper Uyghurning xitaygha mejburiy qayturulush xewpi yenila bek zor. Biz éghir tehdit we qorqunch ichide yashawatimiz, achliq élan qilghili 12 kün boldi, salametlikimiz bek nacharlashti. 4-5 Künde bir qétim doxturlar kirip bizni tekshürüwatidu. Taylandta bash ministirliq ishxanisi 48 neper Uyghurni xitaygha ötküzüp bérish buyruqini téxi emeldin qaldurmidi. Shunga her waqit xitaygha mejburiy qayturulush xewpimiz bar. Biz xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we herqaysi döletlerning bu ishqa derhal ariliship, bizni qutuldurup qélishni soraymiz”.
Tayland parlaméntining ezasi kannawéy subsang (Kannavee Suebsang) shiwéytsariyening jenwe shehiride chiqidighan “Yéngi insanperwerlik” xewer torigha herqaysi puqralar teshkilatlar we kishilik hoquq teshkilatlirining taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlar heqqide hökümetke qarita endishisini otturigha qoyghandin kéyin, tayland hökümitining Uyghur tutqunlarni xitaygha qayturush pilanini kéchiktürülgenlikini éytqan. U, “Eger biz héchqandaq heriket qilmighan bolsaq, hökümetning uzun ötmeyla Uyghurlarni qoghlap chiqiridighanliqi éniq idi, men buninggha ishinimen” dégen. 15-Yanwar ötküzülgen tayland parlaméntining yighinida kannawéy subsang, tayland awam palatasining bayanatchisidin hökümetning Uyghurlarni uzun muddet tutup turushigha seweb bolghan we buni ispatlaydighan pakitlirining bar-yoqluqini sorighan. U tayland parlaméntning qa'idisi boyiche bash ministir péytongtarn shinawatra (Paetongtarn Shinawatra) ning 30 kün ichide bu so'algha jawab qayturushini telep qilghan.
Közetküchiler we mutexessisler, aldinqi yilila taylandning bu Uyghurlargha tutqan mu'amilisini qiyin-qistaq we xalighanche tutup turush dep hésablap, tayland hökümitini agahlandurghan idi. Tayland hökümitining bu Uyghurlarni tutup turush jeryanida ilgiri-kéyin bolup besh kishi qaza qilghan. Bulardin ikkisi kichik bala idi.
19-Yanwar küni, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi roshen abbas, mu'awin re'isi polat sayim, qurultay sherqiy jenubiy asiya ishliri bölümining mudiri sawut memetlerdin terkib tapqan bir hey'et tayland paytexti bangkokqa bérip, amérika, en'gliye, kanada qatarliq döletlerning taylandtiki elchixaniliri bilen körüshken. Ular yuqiriqi döletlerning taylandtiki elchixanilirining hemkarliqida tayland hökümet tarmaqliri we parlamént ezaliri bilen taylandtiki Uyghurlarning mesilisi, shundaqla ularning türme shara'iti qatarliq mesililer heqqide jiddiy muzakire élip barghan.
Roshen abbas xanim bangkoktin qaytish yolida bizge taylandiki 48 Uyghurning ehwali toghruluq mundaq dédi: “Taylandiki 48 Uyghur qérindishimiz duch kelgen xitaygha qayturulush xewpi téxiche dawam qilmaqta. Muhajirettiki Uyghurlar hemmimiz birlikte tayland hökümitige bésim qilishni qulimizdin kélishiche dawam qilsaq, bu bek paydiliq bolatti. Taylandiki Uyghurlarning xitaygha qayturulushi heqqide chiqirilghan qarar peqet xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we démokratik döletlerning bésimi tüpeyli kéchiktürüldi. Tayland bash ministirining 4-féwral xitayda élip baridighan ziyaritighiche bolghan waqit yenila xeterlik”.
Birleshme agéntliqi 11-yanwardiki mexsus xewiride, tayland parlaméntining bir neper ezasi bilen tayland hökümet da'iriliridin ikki kishi birleshme agéntliqqa hökümet ichide Uyghurlarni xitaygha qayturush toghrisida munazirilerning élip bérilghanliqini éytqan.
B d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi (UNHCR) 21-yanwar küni öz tor bétide bayanat bérip, tayland hökümitidin 48 neper Uyghurni xitaygha qayturmasliqni telep qilghan. Mezkur bayanatta mundaq déyilgen: “Tayland hökümiti 48 neper Uyghurni xitay xelq jumhuriyitige ötküzüp bérishni derhal toxtitishi kérek. Eger bu Uyghurlar xitaygha qayturup bérilse, dehshetlik qiyin-qistaqqa we insan qélipidin chiqqan mu'amilige uchraydu. Xitayning Uyghurlargha qilghan zulumlirining ispati bar. Biz ularning xitaygha qayturulsa, ornigha kelmeydighan ziyankeshlikke uchrishidin endishe qilimiz. Undaq qilish musapirlarni ten jazasigha yaki bashqa zorawanliqlargha uchrash éhtimali bolghan xeterlik döletlerge qayturushni chekleshtek xelq'ara belgilimige xilap”. Mezkur bayanatta yene tayland hökümitini Uyghur musapirlirigha zörür bolghan turmush shara'iti we dawalinish imkaniyiti yaritip bérishke, musapirlarning qanuniy wekili yaki adwokati bilen b d t organlirini uchrashturushqa yol qoyushqa chaqirghan idi.
Amérika tashqi ishlar ministiri marko rubiyo (Marco Rubio) 15-yanwar ötküzülgen wezipe tapshuruwélish guwahliq yighinida, tayland türmiside tutup turuluwatqan Uyghurlar heqqidiki pozitsiyesini bildürüp: “Biz tayland hökümitige bu Uyghurlarni xitaygha qayturuwetmeslik heqqide dawamliq bésim ishlitimiz” dégen idi. Marko rubiyo yene “Bular (Uyghurlar) asasliqi milliti (Uyghur bolghanliqi) we dini (musulman bolghanliqi) sewebidinla yighiwélinip, lagérlargha solandi, yeni ular ‛qayta terbiyelesh merkezliri‚ dep atalghan jaylargha soliniwatidu. Ularning kimliki tartiwélindi, ularning balilirining ismi özgertiliwatidu” dégen idi. Shu küni xitayning bangkoktiki bash elchixanisi taylandta tutup turulghan Uyghurlarni “Uyghur bölgünchiliri” dep eyibligen.
Amérika tashqi ishlar ministiri marko rubiyodin bashqa yene amérika dölet mejlisi ezasi we hökümiti qarmiqidiki “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning re'isi kristofér simit (Chris Smith), amérika awam palata ezasi tom suzi (Tom Suozzi), dölet mejlisining tashqi ishlar komitéti ezasi jorji miks (Gregory Meeks) taylandni 48 Uyghurni xitaygha mejburiy qayturmasliqqa chaqirip bayanat élan qilghan.