Парламент әзаси билән кишилик һоқуқ паалийәтлири канада һөкүмитини тайландтики уйғурларға ярдәм қилишқа чақирди

Канада парламент әзаси самер зубәри, шуниңдәк канададики кишилик һоқуқ паалийәтчилири, мутәхәссисләр вә адвокатлар 5-феврал канада парламентида ахбарат йиғини өткүзүп, канада һөкүмитини тайландтики 48 нәпәр уйғур мусапир мәсилисидә б д т мусапирлар алий мәһкимиси билән һәмкарлишип, уларниң үчинчи бир бихәтәр дөләткә орунлишишиға ярдәм қилишқа чақирған.

Канада парламентиниң 2023-йили 2-айда мутләқ көп аваз билән мақуллиған 10 миң уйғурни канадаға орунлаштуруш һәққидики M-62 қарар лайиһәсиниң сунғучиси, либерал парламент әзаси самер зубәриниң көрситишичә, тайландниң бу уйғурларни он нәччә йилдин бери тутуп туруши вә уларни хитайға қайтуруши, хәлқара қанунларға хилап болуп, бу уларниң мутләқ җазалиниши билән ақивәтлинидикән. Бүгүнки ахбарат йиғини, тайланд һөкүмити гәрчә уйғур мусапирлириниң мәсилисини бир тәрәп қилишта хәлқара қанунларға әмәл қилидиғанлиқини қәйт қилған болсиму, әмма кишилик һоқуқ тәшкилатлири хитайда төт күнлүк зиярәттә болуватқан тайланд баш министири петоңтарин шинаватраниң (Paetongtarn Shinawatra) йәнила хитайниң қаттиқ бесимиға учриши вә униң бесимиға тиз пүкүшидин әндишә қиливатқан һалқилиқ бир пәйттә өткүзүлгән.

Йиғинда самер зубәри мундақ дегән: “бу 48 нәпәр уйғур мусапирини хитайға өткүзүп бериш, тайландниң хәлқаралиқ мәсулийитигә хилап. Биз буниңға қарап турсақ болмайду. Бу мусапирларниң б д т органи билән алақә қуруши, уларниң илтимасиниң көрүп чиқилип, үчинчи бир бихәтәр дөләткә орунлишишиға йол қоюлуши керәк. Канада б д т мусапирлар алий мәһкимиси билән һәмкарлишип, улар үчүн бихәтәр, иззәт һөрмити билән яшайдиған, яхши бир келәчики болған дөләткә орунлишишиға капаләтлик қилиши керәк. Бу бир дуняви мәсулийәттур. Биз чоқум бу мусапирларниң орунлишишиға, болупму уларға мувапиқ бир җайға орунлишиға ярдәм қилишни тезлитишимиз керәк”.

Самер зубәри сөзидә, канада һөкүмитиниң бу 48 уйғурни M-62 қарар лайиһәси бойичә канадаға қобул қилишни ашкара чақирмиған болсиму, әмма у M-62 қарар лайиһәсиниң башқа дөләтләрдә зиянкәшликкә учраш хәвпидики уйғурларға ишик ачқанлиқини алаһидә тәкитлигән. Самер зубәри мундақ дегән: “канада кишилик һоқуқни қоғдаш, зиянкәшликкә учраш хәвпидикиләрни қоллашта узундин бери өзидин пәхирлинип кәлди. Бизниң тарихимиз буниңға шаһит. Бу һәптә мән сунған, авам палатасиниң мутләқ көп санлиқ авази билән мақулланған M-62 лайиһәсиниң икки йиллиқидур. Униңда ‛биз канада һөкүмити үчинчи дөләтләрдә зиянкәшликкә учраш хәвпидики он миң уйғурни қобул қилимиз‚ дейилгән. Биз инсанийәт аилисиниң әзаси болуш сүпитидә, мусапирларниң тегишлик қоғдашқа еришиш һоқуқиға капаләтлик қилиш, бизниң мәҗбурийитимиз”.

Канададики макдоналд лавриер институтиниң алий тәтқиқатчиси, кишилик һоқуқ, хәлқара қанун вә терорлиқ мәсилилиридә мутәхәссисләшкән адвокат сараһ тейч ( Sarah Teich) ниң ахбарат йиғинида тәкитлишичә, тайландтики 48 нәпәр уйғурниң вәзийити җиддий хәлқаралиқ қанун әндишилирини намаян қилмақта икән. Сараһ тейч мундақ дәйду: “тайландта тутуп турулуватқан 48 нәпәр уйғур тутқунниң вәзийити интайин муһим хәлқаралиқ қанун әндишилирини, болупму қийин-қистақ вә ирқий қирғинчилиқни чәкләш мәсилисидики қанун әндишилирини намаян қилмақта. Әгәр тайланд бу кишиләрни хитайға өткүзүп бәрсә, у көп хил хәлқаралиқ қанун вә пиринсипларға хилаплиқ қилип, қануний җавабкарлиққа тартилиш хәвпиниң йолини ачиду”.

Сараһ тейчниң көрситишичә, тән җазасини чәкләш әһдинамисидики дөләт болған тайландниң 48 уйғурни җинсий зораванлиқни өз ичигә алған һәр хил тән җазалириниң мәвҗутлуқи ениқ дәлилләр билән испатланған хитайға қайтуруши, бу әһдинаминиң 3-маддисиға хилап икән. Сараһ тейч мундақ дәйду: “уйғурларниң хитайдики лагерларда җинсий зораванлиқ вә башқа шәкилләрдики җисманий хорлашни өз ичигә алған системилиқ тән җазасиға учрайдиғанлиқи ениқ дәлилләр билән испатланған әһвалда, 48 нәпәр уйғурни қайтуруп бериш, наһайити ениқ рәвиштә бу қаидиләргә хилаплиқ қилғанлиқ болиду”.

Сараһ тиейчниң көрситишичә, хитайниң бу қилмиши нурғун кишилик һоқуқ тәшкилатлири, хәлқара органлар тәрипидин уйғур ирқий қирғинчилиқиниң бир қисми сүпитидә наһайити толуқ һөҗҗәтләштүрүлгән һәм етирап қилинған икән.

Канада парламентидики ахбарат йиғинида, канадалиқ уйғур бийологийә илмий тәтқиқатчиси, уйғур академийәси канада шөбисиниң муавин директори, доктор разийә маһмут, тайландтики 48 нәпәр уйғурниң мәсилиси пәқәтла уларниң бихәтәрлик мәсилиси әмәсликини, уларниң қайтурулуши, дуняға хәлқара әһдинамиләргә хилаплиқ қилсиму болиду, дәйдиған сигнални беридиғанлиқини билдүргән. Разийә маһмут мундақ дәйду: “бу пүткүл дуняниң әхлақий чүшәнчисигә мунасивәтлик бир мәсилә. Биз уйғурларниң аманлиқи һәм бихәтәрликигә еһтияҗлиқ. Бу һәқләр хәлқара кишилик һоқуқ әһдинамилиридә вәдә қилинған. Әгәр (хитайға) қайтуруш йүз бәрсә, бу хәлқаралиқ әһдинамиләргә хилаплиқ қилишқа болиду, дегән сигнални бериду”.

Йиғинда канададики “уйғур һәқлирини қоғдаш қурулуши” ниң директори мәмәт тохтиниң көрситишичә, һазирқи һалқилиқ пәйттә канада қатарлиқ кишилик һоқуқни қоғдиғучи дөләтләр тайландни агаһландуруши, әгәр тайланд уйғур мусапирлирини қайтуруп бәрсә, қануний җавабкарлиққа тартилидиғанлиқини билдүрүши керәк икән. Мәмәт тохти мундақ дәйду: “кишилик һоқуқни һөрмәт қилғучи дөләтләр, җүмлидин канада чоқум дәрһал һәрикәткә өтүши керәк. Мән палата әзаси самер зубәриниң шу чақириқини қайтилаймән, канада чоқум б д т мусапирлар алий мәһкимиси билән һәмкарлишип, бу кишиләрни қайтурушниң хәлқара қанунға хилап икәнликини елан қилиши, тайланд һөкүмитигә дипломатик бесим ишлитилиши керәк. Буниң ақивити рәсмий қануний җаваблиққа тартилишни, җүмлидин хәлқара адаләт мәһкимисигә тартилишни кәлтүрүп чиқиридиғанлиқини ениқ агаһландуруш керәк”.

Нөвәттә тайландтики уйғурлар мәсилисиниң тайланд дөләтлик кишилик һоқуқ комитети билән хитайниң тайландта турушлуқ әлчиханиси оттурисида дипломатик ихтилап пәйда қилғанлиқи мәлум болмақта. Тайланд MGR ториниң билдүрүшичә, хитайниң тайландта турушлуқ әлчиханиси 1-феврал күни өзиниң фейсбук бетидә баянат елан қилип, тайланд дөләтлик кишилик һоқуқ комитетини “шинҗаңдики диний етиқад һәққидә хата баянларда болуш” билән әйиблигән. Бу бир тайланд дөләт органи билән тайландта турушлуқ хитай дипломатик оргининиң уйғур мусапирлар мәсилисидә ашкара ихтилап қилишидур. Хитай әлчиханиси баянатида, тайландтики уйғурларниң “он нәччә йил аввал бәзи чәт әл террорлуқ тәшкилатлириниң вә хитайға қарши күчләрниң қутритиши, алдиши билән тайланд чеграсиға қанунсиз киргән хитай пуқралири” икәнликини тәкитләп, хитайға қайтуруп берилгәнләрниң “қанун бойичә бир тәрәп қилинғанлиқи вә қануний һәқлириниң толуқ қоғдалғанлиқи” ни ейтқан. Лекин тайланд дөләтлик кишилик һоқуқ комитетиниң 4-феврал елан қилған баянатида, “тайланд мусапирларни қайтурмаслиқтәк кишилик һоқуқ пиринсиплириға әмәл қилиш мәҗбурийитини ада қилидиғанлиқини қайта муәййәнләштүриду” дегәнлики қәйт қилинмақта.