Marko réspinti: “Xitay özining qebih küchini yene bir qétim ispatlidi”

Taylandtiki 48 neper Uyghur xitaygha qayturulush xewpige duch kelgen mezgilde, xelq'aradiki kishilik hoquq mutexessisliri bu Uyghurlarning chet elge qéchish sewebi we uchrighan tiragédiyesini xitayning nechche on yildin buyan dawamlashturup kelgen milliy basturush we irqiy qirghinchiliq siyasitige baghlap tehlil qilghanidi. Shulardin biri, “Zimistan” torining bash diréktori marko réspinti (Marco Respinti) bolup, u 19-féwral, “Xitayning Uyghurlar qarshi qoralliri: tughutni cheklesh we islam döletliri bilen ittipaqlishish” namliq bir maqale élan qilghanidi. Maqalide, 11 yil burun taylandqa qachqan Uyghurlarning köpinchisining xitayning tughutni cheklesh siyasitining ziyankeshlikige uchrighan bolushi mumkinliki, yeni ularning bille élip chiqqan balilirining xitay da'iriliri teripidin “Normidin artuq tughulghanlar” hésablinip éghir jazagha uchraydighanliqi, qorsaqtikilirining bolsa chüshürüwétilish xetiri barliqi, shunga ularning hemmini tashlap, balilirini qutuldurush üchün bolsimu xitaydin qachqanliqi ilgiri sürülgen.

Melum bolghinidek, 2014-yili er-ayal we balilardin bolup 350 tek Uyghur xitaydin qéchip taylandqa ötkende, malaysiya chégrasigha yéqin jayda tutulup qalghan.

-2015Yili tayland xitayning telipi we bésimi bilen 109 neper Uyghurni xitaygha qayturghan. Köpinchisi ayallar we balilardin terkib tapqan 173 Uyghur türkiyege élip kélin'gen. Qalghan 53 neper Uyghur taylandtiki köchmenler merkezliride mehbus hayatini yashighan. Bu jeryanda besh Uyghur qaza qilghan bolup, ularning ichide ikki bala bar. Qalghan 48 neper Uyghur tayland da'iriliri teripidin tutup turulghan, ulardin besh nepiri qéchishqa urunup qayta tutulup qalghandin kéyin qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.

Marko réspinti mezkur 48 neper Uyghurning xitaygha qayturulush xetiri küchiyip, xelq'araning bu mesilige qayta diqqiti qozghalghan mezgilde élan qilghan maqaliside, bir mezgil untulup qalghan bu Uyghur musulmanlirining xitayning zulmidin qéchip chiqalighandin kéyinmu, xitayning tehditi we bésimidin qutulalmighanliqini, erkinlik izdep chiqqan shu insanlarning yenila on nechche yil mehbusluqta yashap, aqiwet yenila xitaygha qayturulush xetirige duch kelgenlikini, musulman döletlerning buninggha bir éghiz zuwan sürmestin, eksiche xitaygha yantayaq boluwatqanliqni otturigha qoyidu.

Marko réspinti 20-féwral radiyomizning bu heqtiki mexsus ziyaritini qobul qilghanda éytqan sözide, shunche yil mehkumluqta yashap yenila erkin bolalmighan bu Uyghur musulmanlirigha birmu musulman döletning yardem qilmighanliqini we ularni xitayning qoynigha ittirishte xitay bilen shérik bolghanliqini eyiblep mundaq dédi:

“Xelq'ara jem'iyet we hökümetlerning köp qétim eyiblishige qarimay, xitay hökümiti Uyghurlargha ziyankeshlik qilishini dawamlashturmaqta. Xitay kompartiyesining dölet halqighan basturushi dunyagha yamrighan bir wabagha oxshaydu. Ular küchi we hiyle-mikrini ishqa sélip, chet'elde ziyankeshlikke uchrighan Uyghurlarghimu zerbe bermekte. Kishini eng chöchütidighini shuki, özini musulman dégen yaki musulmanlar nopusi köp sanliq bolghan döletler xitay bilen ittipaq qurup, xitayning Uyghur musulmanlirigha yürgüzgen basturush siyasitini qollimaqta. Mana bu qattiq eyiblinishi kérek”.

Marko réspinti yene taylandta 10 nechche yildin béri mehbusluq hayatini yashighan Uyghurlarning xitaydin qéchish sewebini, xitayning nopus qirghinchiliqi siyasiti bilen Uyghurlarning öz mewjutluqini qoghdash otturisidiki küreshke baghlaydu. U mundaq deydu: “Uyghurlarning öz makanini tashlap chiqishining sewebliri köp, u eslidinla bir tiragédiyedur, uning bir sewebini xitay kommunistlirining köp yillardin béri dawamlashturup kelgen nopus we medeniyet qirghinchiliqidin izdesh kérek. Xitay 1979-yildin 2015-yilghiche tughut cheklesh siyasitini yolgha qoydi. Sansizlighan tirik jan hamile péti chüshürüwétildi, milyonlighan insan tughulalmidi. Xitay hökümiti 2015-yilgha kelgendila nopus siyasitini boshatti, emma Uyghur a'ililirige nisbeten, xitayning tughut cheklimisi eng éghir boldi, eger Uyghur ayalliri hamilini chüshürüwétishni, baliyatqugha eswab ornitishni yaki tughut cheklesh opératsiyesi qildurushni ret qilsa lagérgha kirish xewpige uchridi. 2015-Yiligha qeder pilanliq tughuttin qutquzuwélin'ghan balilarning ata-aniliri ularni hökümetke melum qilalmidi, bundaq ‛qanunsiz tughulghan‚ balilar chong bolsa bankidin hésab achalmaydu, shopurluq kinishkisi alalmaydu. Bundaq ehwalda eger ulargha chet'elge qéchish pursiti kelse, shu yolni tallaydu.”.

Tetqiqatchi adriyan zéniz élan qilghan bir doklatta, 2017-yildin 2019-yilghiche Uyghurlarning nopus köpiyishining biraqla 48.7 Pirsent töwenlep ketkenliki ashkarilan'ghanidi. Maqalide bu ehwalgha baha bérilip: “Bu siyaset xitay milletchilikini ipadilesh bilen birge, irqiy tazilash sheklinimu alghan. Bu rayonni xitaylashturush rehimsiz medeniyet qirghinchiliqining bir qismi, shundaqla ‛Uyghur mesilisini tüp yiltizidin hel qilish‚ni mexpiy usuli”.

Bu maqalide yene Uyghurlarning pakistan'gha oxshash döletlerge qachmay, tayland, birma, wiyétnam dégendek döletlerge qéchishidiki bir sewebining, xitayning etraptiki musulman döletler bilen zich ittipaq qurghanliqi ikenliki, ularning her waqit Uyghurlarni asanla ötküzüp bérish xewpi barliqi otturigha qoyulghan.

Bu yilning béshida 48 Uyghurning xitaygha qayturulidighanliqi xewiri chiqqandin kéyin, démokratik döletler, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, jümlidin Uyghur teshkilatliri zor tirishchanliqlarni körsitip, tayland hökümitini ularni xitaygha qayturmasliqqa chaqirip kelgenidi. Emma taylandning bash ministiri xitayni ziyaret qilip qaytip kelgendin kéyin, tayland hökümiti xelq'araning bésimigha qarimay 40 neper Uyghurni xitaygha ötküzüp berdi.

Marko réspinti bu heqte 27-yanwar radiyomizgha söz qilip, taylandning bu qilmishini qattiq eyiblep mundaq dédi: “Bu bir nomustur, bu xitayning chet'el hökümetliri bilen birliship jinayet ötküzüshtek qebih iqtidarini yene bir qétim ispatlidi. Bu 48 neper Uyghur 2014-yil 3-ayda taylandta turup turulghandin bashlapla xitaygha qayturulush xewpige uchrap kéliwatqanidi. Melum bolushiche, ularning ichide üch Uyghur 11 yil burun yash quramigha yetmigen waqtidila solan'ghan, eyni chaghda ular öz yurtidiki wehshiy zulumdin qéchip chiqqan. Emdi ular yenila xitayning changgilidin qutulalmay xitaygha qayturuldi. U yerde ularni kütüp turidighini qamaq jazasi yaki ölüm. 2015-Yil tayland hökümiti 350 ademdin 109 ademni xitaygha qayturup bergende, xelq'ara jem'iyet qattiq ghezeplen'genidi, buning bilen héch bolmisa ayallar we balilar köp sanliqni teshkil qilghan 173 Uyghur türkiyege qayturuldi. Taylandta qalghanlardin ikki bala bilen qoshup 5 Uyghur ölüp ketti, 5 Uyghur qéchip tutulup qélip 12 yilliq késildi. Qalghan 43 nepiri köchmenlerni tutup turush merkizide qiyin shara'itlarda kün kechürdi. Emdi ulardin yene 40 nepiri xitaygha tutup bérildi. Xelq'ara jem'iyet ularni sürüshtürüshtin toxtap qalmasliqi, ularning teqdirige köngül bölüshi hemde taylandning xitayning jinayitige shérik bolush qilmishini pash qilip, uningdin hésab sorishi kérek”.