“Shangxey amérika jem'iyiti” xelq'aradin taylandtin qayturulghan Uyghurlarning hayatiy bixeterlikini qoghdashni telep qilghan

Shangxey amérika jem'iyitining taylandta tutup turulghan 40 Uyghurning xitaygha qayturulghanliqigha qarshi ötküzgen namayishidin körünüsh. 2025-Yili 1-mart, nyu-york.

Tayland türmiside tayland chégrasidin qanunsiz kirgenliki sewebi bilen 10 yildin artuq waqittin béri tutup turuluwatqan Uyghurlarning qoyup bérilishi we hemde üchinchi bir bixeter döletke orunlashturulushi yolida körsitilgen barliq tirishchanliqlargha qarimay, 27-féwral küni tayland hökümiti ularni mexpiy halda xitaygha ötküzüp bergen idi. Mezkur weqe, xelq'arada küchlük inkas qozghap, amérika qatarliq nurghun hökümetler, parlaméntlar we hemde kishilik hoquq sahesining küchlük tenqidige duch kelgen.

1-Mart küni, amérikadiki “Shangxey amérika jem'iyiti” ning ezalirimu xitayning nyu-yorktiki konsulxanisi aldida namayish ötküzüp, xitay hökümiti we tayland hökümitige naraziliqini ipadiligen.

“Shangxey amérika jem'iyiti” 2022-yili amérikada royxetke aldurulup, pa'aliyetlirini bashlighan bolup, ular xitay kompartiyesi hakimiyet béshigha chiqishning aldidiki shangxey medeniyitini teshebbus qilidighan we hemde shangxeyliklerning kishilik hoquqini qoghdashni meqset qilghan bir ijtima'iy teshkilattur.

Mezkur teshkilat ezaliri 1-mart küni nyu-yorktiki xitay konsulxanisi aldida ötküzgen namayishida, xitay hökümiti we tayland hökümitining bu Uyghurlargha tutqan mu'amilisining xelq'ara kishilik hoquq pirinsiplirigha ochuq-ashkara halda xilap bolupla qalmay, belki yene insaniyetning wijdani we exlaqighimu xilap ikenlikini tekitligen.

昨天（3月1日），六位沪独人在纽约中国领事馆前，共同谴责中国政府迫害被泰国政府遣返中国的40名维吾尔人。 pic.twitter.com/XQr3UO0vNo

— 何岸泉 (@heanquan) March 2, 2025

Ular bayanatida mundaq dégen: “Ular peqet zulumdin qachqan musapirlar idi, chet ellerdin waqitliq bixeterlik we erkinlik izdewatqan addiy kishiler idi. Emma ularning ümidliri rehimsizlerche berbat qilindi. Chünki xitay hökümiti ghayet zor siyasiy bésimi we iqtisadiy tesiridin paydilinip, tayland hökümitini boysundurdi. Ular bu bigunah kishilerni tolimu xeterlik jaygha, jümlidin Uyghurlargha qarita rehimsizlerche irqiy qirghinchiliq yürgüzülüwatqan jaygha mejburiy halda qayturdi”.

Ular bayanatida yene mundaq dégen: “Etrapliq pakitlar shuni ispatlidiki, sherqiy türkistanda xitay da'iriliri atalmish ‛qayta terbiyelesh lagéri‚ni qurdi, bular emeliyette jaza lagérliridur. Tümenligen Uyghurlar xalighanche qolgha élinip, qiyin-qistaqqa élindi, mejburiy emgekke sélindi, shundaqla medeniyet qirghinchiliqi élip bérildi. Ularning tili, dini we kimliki tartiwélindi. Ularning a'ile-tawabi'atliri parchilinip ketti. Ularning négizlik kishilik hoquqi pütünley depsende qilindi. Bu bir irqiy qirghinchiliq bolup, pütkül bir milletni gherezlik yoqitishtin ibaret.”

“Shangxey amérika jem'iyiti” ning bayanatida, tayland hökümitinimu eyiblep, “Tayland igilik hoquqigha ige dölet bolush süpiti bilen xelq'ara qanunlarni qoghdishi we musapirlarning asasiy hoquqigha hörmet qilishi, mustebit bésimgha bash egmesliki we bigunah kishilerni otqa ittermesliki kérek idi” dégen.

Ular bayanati axirida xitay hökümitige xitab qilip mundaq dégen: “Bügün biz nyu-yorktiki xitay konsulxanisi aldida turup, xitay hökümitige éniq agahlandurush bérimizki, silerning jinayitinglar ashkarilandi. Wehshiylikinglar ashkarilandi. Siler heqiqetni yoshuralmaysiler hemde tarixning hökmidin qéchip qutulalmaysiler. Biz tayland hökümitini öz meydani üstide qaytidin oylinishqa we zulum qilghuchilarning shériki bolmasliqqa chaqirimiz. Bu kishilerning hayati silerning qolunglarda. Ularning kélechiki türmide yaki qiyin-qistaqta emes, belki erkinlik we izzet-hörmette bolushi kérek.”

“Shangxey amérika jem'iyiti” ning ezasi xé enchüen (何岸泉) ependi radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qilip, özlirining bu zulumgha qarshi awaz chiqirishni bir mejburiyet, dep qaraydighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Biz bu jem'iyetning ezaliri bolush süpitimiz bilen bu weqege süküt qilip tursaq bolmaydu. Biz choqum bayriqimizni égiz kötürüshimiz, meydanimizni éniq aydinglashturushimiz kérek hemde xitayning mustebitlikige qarshi xelq'araliq heriketning bir qismi bolushimiz kérek. Biz hazir amérikada, yeni bixeter jayda yashawatqan bolsaqmu, emma biz choqum ziyankeshlikke uchrawatqan Uyghurlar üchün hemde ziyankeshlikke uchrawatqan shangxeylikler üchün sözlishimiz kérek. Bu bizning tewrenmes mejburiyitimizdur.”

“Shangxey amérika jem'iyiti” ning ezaliridin wu jün ependimu ziyaritimizni qobul qildi. U sözide xitay hökümitining sherqiy türkistandiki Uyghurlarni nishan qilghan halda ikkinchi dunya urushidin buyanqi eng chong jaza lagérini yolgha qoyup, Uyghurlargha keng kölemlik jaza we ziyankeshlik qiliwatqanliqining pakitliri bilen ispatlan'ghanliqini eskertti we mushundaq ehwalda bu Uyghurlarning tayland teripidin xitaygha qayturulushining éghir we uzun muddetlik aqiwet keltürüp chiqiridighan mesile ikenlikini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Bu mesile uzun muddetlik éghir aqiwetlerni élip kélidu. Ilgiri, tayland xitayning ziyankeshlikidin qéchip chiqqan musapirlarning panahgahi idi, taylandta ular melum derijide qoghdashqa érisheleytti. Biraq, xitayning hazir taylandqa bésim ishlitip, panahlan'ghuchilarni chégradin qoghlap chiqirishqa buyrushi Uyghurlar üchünla emes, belki bixeterlikni közligen barliq musapirlar üchün xeter peyda qilidu. Taylandta bundaq xeterlik ülgining tiklinishi panahlinish üchün bundaq jaylargha tayinidighan nurghun kishilerge tesir körsitidu.”

Wu jün ependi xitayning dölet halqighan bu basturushigha qarshi qet'iy awaz chiqirishning we bu ehwalning tekrarlanmasliqigha kapaletlik qilishning intayin muhimliqini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Shunglashqa bizler we amérikaliqlar wijdan igisi bolush süpitimiz bilen xitay hökümitining dölet halqighan basturushigha qet'iy qarshi turushimiz kérek. Bu mesilini ashkarilash intayin muhim. Xelq'araning diqqiti qanche köp bolsa, xitay shunche bésimgha duch kélidu. Dunyawi tonush we dunyadiki teshkilatlarning maslashqan tirishchanliqi xitayni chékinishke mejburlaydu. Bu hem tayland hökümitinimu bu qilmishini tekrarlimasliqqa mejburlaydu.”

“Shangxey amérika jem'iyiti” 1-mart künidiki namayishta élan qilghan bayanatidimu xelq'ara jem'iyet, dunyaning herqaysi hökümetliri we birleshken döletler teshkilatini bu mesilige diqqet qilishqa chaqirish bilen birge, “Uyghurlargha ziyankeshlik qilishta biwasite qoli bolghan emeldarlarni jazalashqa, diplomatik bésim ishlitish arqiliq, qayturulghan musapirlarning hayatini qoghdap qélishqa kapaletlik qilishqa chaqirghan”. Ular bayanatida yene “Biz 40 neper Uyghurning xitayning irqiy qirghinchiliq siyasitining qurbanigha aylinishigha yol qoymasliqimiz kérek. Ularning teqdiri bizning kolléktip mes'uliyitimiz. Ularning yardem teleplirige biz choqum jawab bérishimiz kérek” dep tekitligen.