Taylandtin qayturulghan xitay puqraliri ichide Uyghurlar yoqluqi ilgiri sürülmekte

Bérma (myanmar) ning sherqidiki tor aldamchiliq merkezliride ishleydighan mingdin artuq xitay puqrasini ayropilanda xitaygha qayturush herikiti 20-féwral peyshenbe küni resmiy bashlan'ghan. Melum bolushiche, tayland, xitay we birmaning hemkarliqida élip bérilghan bu herikette, birmadiki tor aldamchiliq merkezliridin qutquzuwélin'ghan xitay puqralirining taylandqa élip bérilip, uyerdin ayropilanda xitaygha qayturulushi, taylandtiki Uyghur tutqunlirining teqdirige yéqindin köngül bölidighan we ularning délosigha arilishiwatqan tereplerde qattiq endishe peyda qilghan. Bolupmu tayland bilen xitayning bu pursettin paydilinip, naraziliq erzi téxiche tayland sot mehkimiside muzakire qiliniwatqan 43 neper Uyghur musapirni xitay puqralirigha qoshup yolgha séliwétishi endishe qilinmaqta. Bolupmu xitay jama'et xewpsizlik (j x) ministirining yardemchisi lyu jongyining 19-féwral taylandqa kélip, tayland dölet mudapi'e, edliye we saqchi tarmaqlirining mes'ulliri bilen körüshüshi, arqidinla 20-féwral xitay puqralirini qayturush herikitining bashlinishi, buninggha egiship ijtima'iy taratqu supilirida keng tarqalghan “Köp tereplime ishenchlik menbeler taylandtiki Uyghurlarning xitaygha qayturulushi éhtimalgha yéqin, dep qaraydu” dégendek uchurlar bu jehettiki endishilerni téximu kücheytken.

Uyghurlarning xitaygha qayturulushigha qarshi turup kéliwatqan tayland parlamént ezasi kannawé séubsang (Kannawee Suebsang) 20-féwral X ta élan qilghan bu heqtiki inkasida, xitayning bu pursettin paydilinip taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlarnimu qayturup kétishi mumkinlikige da'ir uchurlarni “Söz-chöchek” dep qarimaydighanliqini, “Eger bu asassiz bolsa bundaq söz-chöchek tarqalmaydighanliqi” ni éytqan. Lékin taylandtiki Uyghur musapirlirining ishigha yéqindin ariliship kéliwatqan tayland kishilik hoquq teshkilatliridin “Xelqler hoquqini kücheytish fondi” ning diréktori chalida tajaronsuk, Uyghurlargha bolghan xewp yenila mewjut bolsimu, emma 20-féwral qayturulghan xitay puqralirining ichide Uyghurlarning yoq ikenlikini bildürdi. Chalida tajaronsuk mundaq deydu: “Bizning (köchmenler merkizi) ichidiki bir dostmiz bizge téléfon qilip, Uyghurlarning salamet ikenlikini uqturdi. Da'irilerning manga éytishiche ular kéler hepte Uyghurlar üchün salametlik tekshürüshi orunlashturuptu. Da'irilermu manga ularning salamet ikenlikini éytiwatidu. Lékin men eger ular salamet bolsa undaqta bizning salametlik tekshürüshini nazaret qilishimizgha yol qoyushini telep qilduq. Ular bügün héchqandaq Uyghurning xitaygha qayturulmighanliqini tehqiqlidi.”

Chalida tajaronsukning éytishiche, 20-féwral taylandning mu'awin bash ministiri taratqulargha xitaygha qayturulghanlarning ichide Uyghurlarning yoqluqini éytqan. Chalida tajaronsuk mundaq deydu: “Mu'awin bash ministirmu bügün chüshtin kéyin axbaratlarning ziyaritini qobul qilip, ayropilanda Uyghurlarning yoqluqini delillidi. Nöwette, 600 dek xitay puqrasi xitaygha qayturulidiken. Bügün uchqan ayropilanda 50 kishi bar. Ete, ular yene 200 xitay puqrasini xitaygha yollaydiken. Bu üch künlük heriket bolup, birer Uyghurning yollan'ghanliqi delillenmidi.”

Nöwette birmaning tayland bilen chégralinidighan jayliri bezi xitay puqralirining dunyawi tor aldamchiliq qilmishi bilen shughullinidighan bazisigha aylinip qalghan. Melum bolushiche, tor aldamchiliqigha zerbe bérish tayland bash ministiri shinawatraning féwralning bashliridiki xitay ziyaritining muhim küntertipliridin biri bolghan. Ziyarette shinawatra xitay rehbiri shi jinpinggha taylandning aldamchiliq torigha zerbe béridighanliqini éytqan. Uning ziyariti harpisida, tayland terep bérma chégrasi ichidiki tor aldamchiliq merkezlirini tok, intérnét we gaz bilen teminleshni toxtatqan.

 Amérika döletlik ammiwi radiyosi (NPR) ning 20-féwral bergen xewiridin qarighanda, xitay kelgüsi töt kün ichide, 16 nöwetchi ayropilan chiqirip, xitay puqralirini toshuydiken. Xewerde, bu töt künde 1041 neper xitay puqrasining yollinidighanliqi, tayland hökümiti béyjingning bu kishilerni tekshürüp hem resmiyitini béjirip élip kétishige yol qoyghanliqi qeyt qilinmaqta. Biz 20-féwral Uyghur musapirlirining adwokati chuchart kanpay bilen alaqiliship, uningdin Uyghur musapirlirining hazirqi ehwalini sorighan bolsaqmu, lékin chuchart kanpay Uyghurlarning xitay puqraliri qatarida qayturulush xewpige da'ir uchurlardin xewiri yoqluqini, emma ular üchün yenila xewpning mewjut ikenlikini bildürdi.

Halbuki, tayland, bén'gal we bérma qatarliq döletlerde musapirlar hoquqini qoghdash bilen shughullinidighan “Hoquqni mustehkemlesh teshkilati” ning diréktori jon kyunléy (John Qiunley) tayland sotining Uyghur musapirlirining erzini körüp chiqishi ijabiy tereqqiyat bolsimu, emma bu Uyghurlargha ziyankeshlik qilish axirlashqanliqini körsetmeydu, dep qarimaqta.

 Jon kyunléy 20-féwral ziyaritimizni qobul qilip mundaq deydu: “Sotning seyshenbe küni bu délogha qarap chiqishi we bu Uyghurlar heqqide téximu köp uchurlarni telep qilishi ijabiy bésharettek körünsimu, bu hal Uyghurlar ziyankeshlikke uchrashtin xali boldi, dégenlik emes. Tayland da'irilirining ularni yenila xitaygha qayturup bérish xewpi mewjut.” jon kyunléyning körsitishiche, “Nöwette adwokatlar, shundaqla ‛hoquqni mustehkemlesh teshkilati‚ gha oxshash kishilik hoquqni qoghdighuchilar weziyetni hoshyarliq bilen közetmekte” iken.

Taylandning jenubiy bangkok jinayi ishlar sot mehkimisi 18-féwral Uyghur musapirlirining naraziliq erzi üstidin 2-qétimliq sot échip, Uyghur tutqunlirining erzining heqliq terepliri barliqini eskertken. Shundaqla tayland köchmenler idarisini kéler ayda sot mehkimisige kélip, bu Uyghurlar chégradin qanunsiz kirishning jazasini ötep bolghan bolsimu, lékin ularni néme üchün on nechche yildin béri dawamliq tutup turghanliqigha chüshenche bérishini buyrughan idi. Jon kyunléy tayland hökümitining Uyghur musapirlirini qayturush niyitide bolmasliqini, uning b d t musapirlar mehkimisi bilen hemkarliship, Uyghurlarni qoghdishi zörürlükini tekitleydu.

Jon kyunléy mundaq deydu: “Tayland hökümiti burun Uyghurlarni qayturup baqqan. Shunga Uyghur musapirlirining xitaygha mejburiy qayturulush xewpi yenila mewjut. Elwette, ular qayturulsa jazalinidu. Chünki, xitayda ‛insaniyetke qarshi jinayet sadir qilinmaqta.‚ tayland köchmenlerni tutup turush merkizidiki Uyghur musapirlirini qayturup bérish niyitige xatime bérishi kérek. Ular b d t musapirlar aliy mehkimisi bilen hemkarliship, Uyghurlarni qoghdishi kérek.”

 Amérika döletlik ammiwi radiyosining xewiridin melum bolushiche, tayland hökümet emeldarliri 20-féwral muxbirlargha bérmidiki tor aldamchiliq merkezliridin qutquzuwélin'ghan xitay ishlemchilirining 50 kishilik guruppa boyiche bérmidin taylandning bérma chégrasidiki mésot shehirige élip kélin'genliki, bu yerde tekshürülgendin kéyin aptobusta mésot ayrodurumigha yollan'ghanliqini éytqan. Xewerlerde, bu kishilerning “Jenubiy xitay hawa yolliri shirkiti” ning yoluchilar ayropilanida yünnen'ge élip bérilghanliqi qeyt qilinmaqta.