Taylandning mu'awin bash ministiri Uyghur tutqunlar mesiliside kishilik hoquqqa ri'aye qilidighanliqini tekitligen

Taylandning mu'awin bash ministiri Uyghur tutqunlar mesiliside kishilik hoquqqa ri'aye qilidighanliqini tekitligen

Taylandning in'glizche xewerler tori bolghan “Tayland döliti” (Thailad Nation) ning 30-yanwar xewer tarqitishiche, taylandning mu'awin bash ministiri we dölet mudapi'e ministiri fumtam wéchayachay (Phumtham Wechayachai), tayland hökümitining 2013-yildin buyan qanunsiz köchmen süpitide taylandta tutup turuluwatqan 48 Uyghur musapirni bir terep qilishta kishilik hoquq we xelq'ara qanun'gha ri'aye qilidighanliqini qayta tekitligen. Fumtam yene ötken on yilda taylandning birmu Uyghurni xitaygha qayturup bermigenlikini éytqan.

Fumtam mundaq dégen: “Bu 48 neper Uyghur dölitimizge qanunsiz kirgenliki üchün, taylandmu choqum tayland qanunigha asasen ularni bir terep qilishi kérek”.

Buning aldida yeni 29-yanwar tayland kéngesh palatasi kishilik hoquq komitétining re'isi angxana nilapajit (Anghana Neelapaijit) bashchiliqidiki kéngesh palatasi ezaliri, bu 48 neper Uyghurning salametlik ehwalini tekshürüsh, dawalash hemde ularning shara'itini yaxshilashni muzakire qilish üchün, taylandning mu'awin bash ministiri fumtam wichayacha bilen körüshüsh telipi sun'ghanliqi xewer qilin'ghanidi.

Angxana nilapajit taylanda achliq élan qilip ajizlap ketken bu Uyghur tutqunlarning ehwalidin ensireydighanliqi bildürüp: “Komitétimiz tayland hökümitining u musapirlarni uzun muddet baqalmasliqidin, bashqurush jehettiki yétersizlikidin endishe qilmaqta” dégen. U, xelq'ara qizil kirést jem'iyitini bu ishqa yéqin turushqa tewsiye qilidighanliqini bildürgenidi.

 “Tayland döliti” torining 30-yanwar küni mesilining tereqqiyati toghriliq yenimu ilgirilep bergen xewiride éytilishiche, mu'awin ministir fumtam taylandning bu mesilini qandaq bir terep qilishidin qet'iynezer, riqabetlik mesililer kélip chiqishi mumkinlikini étirap qilghan.

U mundaq dégen: “Biz néme qilghili bolidighanliqini körüshimiz kérek. Eng muhimi xelq'ara qanun'gha ri'aye qilish we kishilik hoquqni oylishish kérek. Ensirimeslik kérekki, tayland hökümiti yenila héchkimni xeterge ittirmeslik pirinsipida ching turidu”.

U yene bu mesilini axbarat wasitiliri arqiliq emes, belki perde arqisida bir terep qilish kéreklikini otturigha qoyghan. Fumtam mundaq dédi: “Tayland yenila taylandning igilik hoquqi, kishilik hoquq, xelq'ara qanun we xelq'ara shertname boyiche, qolgha élin'ghan 48 Uyghur üchün hel qilish charisi tépishi kérek”.

1-Ayning 17-küni, kishilik hoquqni közitish teshkilati bayanat élan qilip, taylandni 48 Uyghurni xitaygha qayturup bermeslikke chaqirghanliqi xewerlerde alahide tilgha élin'ghan. Kishilik hoquqni közitish teshkilati bayanatida: “Eger tayland bu kishilerni mejburiy xitaygha sürgün qilsa, ular mejburiy ghayib bolush, uzun muddetlik qamaq jazasi, qiynash we bashqa éghir ziyankeshliklerge duch kélishi mumkin dep agahlandurghan” déyilgen.

Ularning bayanatida yene mundaq déyilgen: “2014-Yili 3-ayda, tayland saqchiliri malaysiya chégrasigha yéqin sungxla ölkiside texminen 220 Uyghur er, ayal we balini qolgha alghan we ularni qanunsiz küchmen jinayiti bilen eyiblep, derhal bangkoktiki köchmenler qamaqxanisigha yötkigen. 2015-Yili 7-ayda, songxlada texminen 170 Uyghur ayal we balisi türkiyege yolgha sélin'ghan. Arqidin bir hepte ötkende 100 neper Uyghur xitaygha mejburiy ötküzüp bérilgen”.

Bayanatta yene munular tekitligen: “Qamaqtiki 48 neper Uyghur on yildin köprek waqit taziliqi nachar we dawalash yéterlik bolmighan nachar shara'itta turmaqta, ular xitayning türmilirige yötkilishidin ensirep qorqunch ichide yashap kelmekte. 2014-Yilidin buyan, bu qamaqlarda yéngi tughulghan bowaq we üch yashliq balini öz ichige alghan besh adem qaza qildi”.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya bölümining mu'awin mudiri maya wang (Maya Wang) radiyomizda inkas qayturup, taylandning mu'awin bash ministirining bu heqtiki bayanatini qarshi alidighanliqini bildürdi.

U radiyomiz Uyghur bölümige yazghan yazma inkasida mundaq dégen: “Biz taylandning Uyghurlarni bir terep qilishta xelq'ara qanunda ching turidighanliqini anglap xushal bolduq, chünki xelq'ara qanun ijra qilish pirinsipi herqaysi döletlerni her qandaq kishining heqiqiy ziyankeshlikke uchrash xewpige duch kélidighan jaygha qayturulushini éniq chekleydu. Qandaqla bolmisun, bu Uyghurlar tayland köchmenler qamaqxanisida tutup turulghinigha on yildin ashti. Bu guruppidin kem dégende 3 kishi tutup kétilgen. Hazirqi halet kapaletlik emes. Tayland birleshken döletler teshkilati musapirlar orginining 48 Uyghurni tekshürüshige yol qoyup, ularning bixeter üchinchi bir döletke seper qilishigha kapaletlik qilishi kérek”.

Erkin asiya radiyosi bénar xewerliri (BenarNews) ning taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlar heqqide 30-yanwar igiligen yéngi melumatlirigha qarighanda, shu küni taylandliq adwokat chuchart kanpey (Chuchart Kanpai) bangkok sot mehkimisining sirtida muxbirlar bilen sözleshkende, u on yildin köprek waqit tutup turulghan bu Uyghurning qoyup bérilishini telep qilghan.

Uning “Bénar xewerliri” muxbirigha déyishiche, kishilik hoquq teshkilatliri bu Uyghurlarning xitaygha qayturulghanda, ularning qiynash xewpige duch kélidighanliqidin endishe qilmaqta iken. Adwokat chuchart kanpey 30-yanwar küni sot mehkimisige sunulghan muraji'etnamide, uzun muddet qamap qoyulghan bu Uyghurlarning erkinlikke érishishi kéreklikini otturigha qoyghan. Chuchart erz sun'ghandin kéyin, tayland sotining 17-féwral sot échishni pilanlighanliqini éytqan. Chuchart muxbirgha sotta dunya Uyghur qurultiyidiki guwahchilarni öz ichige alghan kishilerning bolidighanliqini bildürgen.

Adwokat chuchart muraji'etnamide yene “Xitayning shinjang Uyghur aptonom rayonidin kelgen musulman az sanliq millet erliri béyjingning ziyankeshlikidin qutulush üchün tayladqa qéchip kelgen. Ular tayland tutup turush ornida qanunsiz köchmen jinayiti bilen tutup turuldi. Ular 2013-yildin 2025-yilghiche 10 yildin köprek waqit qamaqqa tashlandi, ularning jaza mudditini tamamlighanliqi éniq, shunga ularni tutup turush qanunsiz” dégen.

Mushu ayning béshida, “Heqqaniyet üchün heqqaniyet hoquqi” teshkilati 48 neper Uyghur panahliq tiligüchining doklatida tayland da'irilirining ularni xitaygha ötküzüp bérishke teyyarliq qilish üchün jedwel toldurushqa qistighanliqini körsetken.

Tayland hökümet bayanatchisi 23-yanwar erkin asiya radiyosigha “Taylandning Uyghurlarni chégradin qoghlap chiqirish siyasiti yoq” dep, bu 48 neper Uyghurning xitaygha mejburiy qayturulidighanliqi toghrisidiki bayanlarni ret qilghanidi.

Tayland kéngesh palatasi kishilik hoquq komitétining re'isi an'gana nilapayjit radiyomizning bénar xewerliri muxbirigha taylandtiki adwokatning qozghighan sotning netijisi arqigha sürülüshi mumkinlikini otturigha qoyup mundaq dégen: “Men bu mesilining sirtida qalimen, chünki sot xitayning taylandtiki elchisini ispat anglash yighinida guwahliq bérishke teklip qilishi mumkin. Eger sot mehkimisi xitay hökümitining ulargha heqliq mu'amile qilidighanliqigha ishen'gen teqdirde, bu xeterlik bolidu”.

U yene mundaq dégen: “Biz eng yaxshisi ularni hazirche tashlap qoysaq, chünki ular erkinlikke érishken teqdirdimu, qobul qilidighan üchinchi bir döletni tapalaydighanliqi éniq emes”.

U yene achliq élan qilghan Uyghurlarning dawalinishqa éhtiyajliq ikenlikini, tayland köchmenler idarisining ulargha yardem bérishige yol qoyushini tewsiye qilghan.

Yaponiye tashqi ishlar ministirliqi tor békitining 30-yanwar élan qilghan xewirige qarighanda, yaponiye parlaméntida qurulghan “Uyghur dostluq guruppisi” ning re'isi ké'iji furuya (Keiji Furuya) ependi bashliq, mezkur guruppa ezaliridin terkib tapqan bir ömek, 30-yanwar chüshtin kéyin yaponiye tashqi ishlar ministiri iwata takéshi (Iwata Takeshi) bilen körüshken. Ular ministir iwatagha “Taylandta qamalghan Uyghurlarning xitaygha mejburiy qayturulushining aldini élish jiddiy telipi” ni sun'ghan we taylandning Uyghurlargha tutqan mu'amilisi qatarliq teleplerni yetküzgen. Ministir iwata buninggha jawaben yaponiyening bu ishqa köngül bölidighanliqini, yaponiye hökümitining tayland hökümiti bilen bu ish toghrisida da'imliq alaqide ikenlikini, bu telepni dawamliq oyliship, muwapiq jawab qayturidighanliqini bayan qilghan.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi roshen abbas xanim 31-yanwar ziyaritimizni qobul qilip, taylandtiki Uyghurlarning teqdiri mesiliside endishilerning hélihem mewjutluqini we ularni qutuldurush yolida dawamliq heriket qilishning zörürlükini tekitlidi.

Köpligen kishilik hoquq organlirimu taylandta tutup turuluwatqan 48 neper Uyghurni xitaygha qayturushqa qarshi küchlük inkas bildürmekte, birleshken döletler teshkilatimu taylandni bu pilanidin waz kéchishke, xelq'ara kishilik hoquq nizamigha emel qilishqa chaqirghanidi.

Hazirghiche taylandta tutup turuluwatqan bu Uyghur tutqunlar eslide 350 din artuq Uyghur er-ayal we balilardin teshkil tapqan chong guruppining bir qismi bolup, ularning 172 nepiri türkiyege orunlashturulghan, 109 i xitaygha qayturulghan, beshi dawalash shara'iti yéterlik bolmighanliqtin qaza qilghan.