Тайландтики уйғурлар: мусапирлар лагеридики шараитлимизниң начарлиқидин қечишқа мәҗбур болдуқ
Тайландтики уйғурлардин әркин асийә радиосиға әвәтилгән мураҗиәтнамә. 2020-Йили март.
Photo: RFA
Тайландтики мәлум бир мусапирлар лагеридин радийомиз уйғур бөлүми билән алақә бағлиған бир қисим уйғурлар хәт вә авазлиқ учур йоллап, тайландтики һәр қайси тутуп туруш лагерлири вә түрмиләрдә туруватқан уйғурларниң шараитлириниң омумйүзлүк һалда интайин начарлиқини, болупму узун муддәт зәй түрмә, нәм һава, начар озуқлуқ қатарлиқ сәвәбләр билән уларниң көплириниң һәр хил кесәлликләргә гириптар болған болсиму давалиниш имканийитиниң йоқлуқини шикайәт қилди. Улар хетидә болупму йүрәк, бөрәк кесәлликлириниң азабини тартиватқан бәзи уйғурларниң һаятиниң хәвп ичидә икәнликини билдүрүп, еғир кесәлләрни җиддий давалашни тәләп қилған.
Тайландтики уйғурлар илгириму көп қетим радийомиз вә иҗтимаий таратқуларға мураҗиәтнамиләр йоллап, мусапирлар лагерлиридики начар шараитлар, гундипай вә башқиларниң көп қетим туюқсиз җисманий хорлуқиға учраш сәвәблик, зулумларға бәрдашлиқ берәлмигән бир қисим уйғурларниң бир қанчә қетим қечишқа урунуп тутулуп қалғанлиқини баян қилғаниди.
Тайландтики мәлум мусапирлар лагеридин радийомизға авазлиқ учур йоллиған бир уйғурниң ейтишичә, тайландниң мукдахан тутуп туруш орнидин бу йил 1-айда қечип вә 3 күндә тутулуп яндуруп келингән уйғурлар үстидин, 3-айниң 9-күни сот ечилған болуп, уларниң һәммиси түрмини бузуп қечиш җинайити билән икки йиллиқтин кесилип, түрмигә соланған. Улар башқа лагерлардики сәпдашлириға өзлириниң аман-есәнлики вә түрмигә йөткәлгәндин кейин икки кишилик камерларда ятқанлиқи, бир аз әркин икәнлики, муһити вә һава шараитлириниңму мусапирлар лагерлиридикидин яхширақ икәнлики һәққидә учур йәткүзгәникән.
Дүшәнбә күни телефон арқилиқ әркин асия радийоси қармиқидики «Benarnews», йәни «бенар хәвәрлири» ториниң соаллириға җаваб бәргән тайландтики адвокат ванат: «бу йәттә киши баңкокниң шәрқий шималиға 685 километир келидиған мукдахан өлкисидики түрмидә йетиватиду» дегән.
Радийомиз «бенар хәвәрлири» тори гурупписиниң 9-март дүшәнбә елан қилған хәвиридә, 2014-йилидин башлап уйғурларға ярдәм бериватқан аммиви тәшкилат директори чалида таҗароенсукниң 1-айда уйғурларни зиярәт қилғанда, уйғурларниң униңға «мукдахан мусапирлар лагеридики камердин қечип кетишимиздики сәвәб тар вә тазилиқ шараитиға чидиялмиғанлиқимизда» дегәнликлири нәқил елинған.
Чалида «бенар хәвәрлири» ториға мундақ дегән: «улар техиму яхши муһитта вә нәпәслиниш бошлуқи йетәрлик, һәқиқий түрмидә йетишини халаймиз. Биз авам палата комитетиға хәт йезип, уларниң дуа-тилавәт қилидиған вә һалал йемәкликләргә еришәләйдиған әслиһәлириниң бар болушиға капаләтлик қилимиз».
Мусапирлар лагеридин қачқан 7 уйғурниң адвокати ванат «бенар хәвәрлири» ториға йәнә: «бу йил йил бешида тайландниң шәрқий шималидики көчмәнләр тутуп туруш орнидин қачқан йәттә уйғур алдинқи һәптә түрмә бузуш, дөләт мүлкигә бузғунчилиқ қилиш вә әмәлдарларни қорқутуш җинайити билән икки йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинди. Улар түрмидә йетиватиду. Улар бу делоға наразилиқ әрзи сунмаслиқи мумкин» дәп билдүргән.
Тайланд тилидики «тайланд рат гезити» ниң хәвиригә қариғанда, мукдаханниң суң пей кәнтидики кәнт аһалиси сорнчай расрихам шаллиқлардики, йәни гүрүч етизлиридики чашқанларни йоқитиватқанда уйғурлар уни тутувелип, униң милтиқ вә узун калтикини елип, 30 минуттин кейин уни ялғуз ташлап қоюп кәткән.
Адвокатниң чүшәндүрүшичә, уйғурларға милтиқини тартқузуп қойған мәзкур дәвагәр сақчиға дело мәлум қилған болуп, сақчилар буни «булаңчилиқ делоси» дәп қарап, мәзкур уйғурларға қарита тәкшүрүш елип барған.
2015-Йили, тайланд бу дөләттә тутуп турулуватқан 350 уйғурниң 100 ни хитайға мәҗбурий қайтуруп бәргәндә хәлқараниң күчлүк тәнқидигә учриғаниди. Бирақ тайланд даирилири арида тайландтин 170 гә йеқин аял вә балини түркийәгә әвәтивәткән. Нөвәттә, хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә уйғур тәшкилатлири 2014-йилидин башлап тайландтики һәр қайси мусапирлар лагерлирида туруватқан, мәсилиси техичә һәл болмиған бу уйғурларниң тәқдиридин әндишә қилип кәлмәктә.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң шәрқий җәнубий асия ишлирини беҗиргүчи хадимлиридин мая ваңниң тайландтики уйғурларниң вәзийити һәққидә бәргән язма җавабиға қариғанда, мәзкур органниң икки нәпәр кишилик һоқуқ тәкшүргүчиси мәхсус тайландтики уйғурлар туруватқан лагерларда тәкшүрүш елип бармақтикән.
Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса дуня уйғур қурултийиниң вақитниң узириши вә шараитларниң начарлиқи сәвәблик үмидсизләнгән вә кесәлләргә гириптар болған бу уйғур мусапирларниң вәзийитидин әндишә қиливатқанлиқини тәкитлиди. У тайланд даирилириниң түрмидин қачқан бу уйғурларға берилгән җазасини, сиясий қарар дәп қарайдиғанлиқини билдүрүп: «йәттә уйғурниң икки йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилиниши сиясий мәқсәт билән хитайни рази қилиш қараридур» дәп тәкитлиди.
У йәнә мундақ деди: «улар һечқандақ җинайәт садир қилмиған. Уларниң бирдинбир җинайити өз вәтинидә хитайниң елип бериватқан зиянкәшликидин қечиш. Улар мусапирларни қоғдаш хәлқара қануни бойичә қоғдилишқа лайиқ».
