Xitay hökümitining teklimakanda “Qumni tizginlep, yashash muhiti berpa qilish” möjizisi arqisida

Awat nahiyelik ormanchiliq we otlaqchiliq idarisining orman muhapizet xadimliri. 2023-Yili noyabir, awat

Shinxu'a agéntliqining xewirige qarighanda, 25-noyabir xitay ormanchiliq we otlaq bashqurush idarisining muxbirlarni kütüwélish yighinida, Uyghur rayoni ormanchiliq we otlaq idarisining mu'awin mudiri ju lidong, teklimakan qumluqidiki qumni tosup zerbe bérish “Jéngi” ning ehwalini tonushturghan. U xitay hökümitining bostanliq berpa qilip qum-boran menbeside ötkelge hujum qilish jéngini yolgha qoyup, teklimakanning bir pütün ékologiye muhitini yaxshilashning algha siljitilghanliqini maxtighan.

Ju lidong “Hazir, 285 kilométirliq qumluq girweklirini quluplash wezipisining 269 kilométiri tamamlan'ghan, tamamlinish nisbiti %94. Mushu ayning axirighiche tamamlap bolushni mölcherlewatimiz” dégen.

Uning “Jeng” dep teswirlewatqini bolsa, yillardin béri mana bu teklimakan qumluqining etrapida élip bériliwatqan, keng kölemlik qumni tizginlep tüzesh qurulushini körsitidiken. Bu heqtiki melumatlardin küre, da'iriler teklimakan etrapida, qumni da'irilep, orman bina qilish, ot-chöp térish we qurulush arqiliq qumni turaqlashturush qatarliq wasitilerni qollan'ghan. Uning körsitishiche, teklimakandiki qumni tizginlesh, teklimakanni késip ötidighan yol we etraptiki sheherlerni qoghdash, iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyat üchün intayin küchlük we puxta kapalet bilen teminliyeleydiken.

Tengri téghining jenubi, tarim oymanliqining otturisigha jaylashqan teklimakan qumluqi, xitay boyiche eng chong qumluq we dunyadiki ikkinchi chong köchme qumluq hésablinidu. Teklimakan qumluqi sherqtin gherbke 1000 kilométir, shimaldin jenubqa 400 kilométir kélidu, uning aylanmisi 3046 kilométirgha, yer meydani 337,000 kiwadrat kilométirgha yétidu.

Xitay merkizi téléwiziyesining yéqinda teklimakan qumluqini hawadin tartqan körünüshlirige qaraydighan bolsaq, teklimakanning qumini tosup, térilghu yerlerni qoghdaydighan orman tori we méwilik bagh qurulushlirining kölemleshkenliki, chilan, yangaqqa oxshash qurghaq hawagha chidamliq méwe mehsulatlirining östürülgenlikini köreleymiz. Teklimakan qumluqida sün'iy usulda berpa qilin'ghan bu yéshil orman we bostanliqlar, shimaldin jenubqa teklimakan qumluqidin ötidighan tashyol, shundaqla xoten deryasi we kériye deryasidin ötüp, tashyol liniyesi we derya qirghaqlirini qoghdaydighanliqi körsitilgen. Shundaqla bu, teklimakanda berpa qilin'ghan “Yéshil seddichin”, “Yéshil ejdiha” kebi möjize dep teswirligen.

Ilgiri xitay teklimakanni adem yashashqa mas kelmeydighan “Kirishi bar chiqishi yoq halaket déngizi” dep teswirlep kelgenidi. Halbuki, yéqinqi yillarda teklimakan qumluqi xitaydiki qumluqning aldini élish we kontrol qilishtiki muhim nuqtisi bolup qalghan. We qumluqni altun'gha aylandurush tedbir siyasetlirini ékologiyelik tüzesh dep teshwiq qilmaqta. Wahalenki xitayning esli meqsitining tengri téghining jenubigha yenimu köp xitay nopusini köchürüp kélish we ulargha bu da'iride hayat muhiti hazirlash ikenliki meydan'gha chiqmaqta.

Xitay teshwiqatlirida yene teklimakan qumluqida, küchlük gherbiy shimal shamili we sherqiy shimal shamili chiqqanda, qum asman-pelek örlep, égizliki 3000 métirdin ashidighanliqi, bu rayonning ékologiyelik muhiti we yerlik kishilerning turmushigha zor tesir körsitidighanliqi tekitlinidu. Undaqta teklimakanning xeterlik shara'itida bu bostanliqlarni kimler, qandaq qilip möjize berpa qilmaqta?

Biz buni, taratqularda yéqindin buyan qaqas qumluqta, top-top Uyghurlarning issiq we qum boranliq nachar hawa shara'itigha qarimay, emgek qiliwatqanliqigha da'ir nurghun tik-tok widiyolirini hembehirlep kéliwatqan, amérikadiki lagér shahiti zumret dawutqa muraji'et qilduq.

Zumret xanim özining bu widiyolarni, Uyghurlar üstidiki hashar emgikining teklimakan qumluqida dawam qiliniwatqanliqining ispati dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Gerche yillar awwal xitay hasharni bikar qilghanliqini jar salghan bolsimu, uning Uyghurlar üstide her xil oxshimighan namlar we shekillerde dawam qiliwatqanliqi ashkarilinip kelmekte idi.

Teklimakandiki atalmish qum tizginlesh we kökertishiningmu Uyghurlarning hashar emgiki arqiliq berpa bolghanliqi, xitayning özining metbu'atliridinmu ashkarilinidu. Xitay bashqurushidiki tengritagh tori-2023 yili-4 dékabirda “Shinjang qumdin mudapi'elinish, qumni tizginlesh dawamida köp terep payda élishni ishqa ashurdi” namliq xewer tarqatqanidi. Mezkur xewerde awat nahiyesidiki kadirlar, amma yéngi'ériq bazirining eshme rayonida mejburiy köchet tikish pa'aliyitini qanat yaydurghanliqi, hazirghiche, bu nahiyening 240 ming mo qumliship ketken yerning ékologiyesini eslige keltürgenliki tilgha élin'ghan.

Zumret xanim yene, teklimakandiki bostanliqlarning xitay éytqandek, qandaqtur tarim wadisidiki Uyghurlargha yaxshi ékologiyelik muhit yaki bext yaritishni emes, belki yenimu köp xitaylarni köchürüp kélish üchün teyyarliniwatqanliqini körsetti.

Xitay merkizi téléwiziyeside yéqinqi künlerde, xitayning teklimakanda chölni bostan qilish möjizisining bir modéli süpitide, aralning neshpüt baghchisi, örük, chilan baghliri, shalliq, kéwezlikliri körsitilip, bu jayning her yérining bayliq ikenliki körsitildi.

 Bingtüenning kéngiyishi we bingtüendiki xitay nopusining köpiyishining netijiside Uyghur élide yéngidin berpa qilin'ghan aralni öz ichige alghan 11 sheher, xitayning köchmen yötkesh, Uyghur rayonida yüz bergen qarshiliqlarni bingtüen arqiliq basturushida yillardin buyan muhim rol oynap kelmekte. 2004-Yili 1-ayda qurulghan, aral hazir jenubiy Uyghur diyaridiki xitay nopusi eng zich sheher bolup, 2020-yilining axiridiki nopusi 409 ming dep élan qilin'ghan. U, xitay sayahetchilirige bingtüenning “Chölni bostan qilish tarixi” ni tonushturidighan ülgilik teshwiqat nuqtisi qilinmaqta iken.

Xitay hökümitining yillardin buyan meblegh we küch serp qilip, imkaniyetlirining bariche teklimakanda, qumni tizginlep, qurghaq kilimatqa berdashliq béreleydighan ormanliqlarni berpa qilish, shorgha chidamliq boz yerlerni barliqqa keltürüsh qurulushini ilgiri sürüp kelmekte. Netijide aldi bilen aqsudiki bingtüen 1-diwiziyesige qarashliq aral shehirini kökertish we kéngeytish bazisi qilghan؛ bu jayning bostanliq qumluqqa qarap 20 kilométirdin artuq kéngeytilgenliki melum bolghanidi.

Tarim wadisini asas qilip makanlashqan Uyghur xelqining, uzaq tarixi jeryanda qumdin mudapi'elinish, qumni tizginlesh emeliyitide, toghraq, yulghun, yantaq, alqat, jighan, jigde, toshqanzediki, béde, chüchükbuya qatarliq qumluq rayon xasliqigha ige su téjesh tipidiki orman, ot-chöplerni östürüp chölni bostan qilip yashap kelgenliki köp xil menbelerde xatirilen'gen. Mutexessisler tarim derya wadisidiki toghraqliq, yulghunluq, kériye nahiyesidiki qumluq qizilgüli, cherchen etrapidiki séhirlik toshqan zediki, yantaq, sök-söklerdin tebi'iy gireliship ketken tebi'iy haldiki qumdin mudapi'elinish tosuqi bolup kelgenlikimu Uyghur xelqining qumluqtiki hayat we eqil parasitining misalidur dep qaraydu.

Teklimakanning eng ichidiki derya boyi yézisi bolsa, yéqinda mejburiy köchürülgen'ge qeder, Uyghur xelqining tebi'et qanuniyitige, emeliy jughrapiyelik ehwal we yer ehwaligha uyghun kélidighan, shu makanning xasliqqa ige usulda qumdin mudapi'elinip we qumni tizginlep kelgenlikining janliq ispati.

Amérikadiki musteqil közetküchilerdin ilshat hesen ependining otturigha qoyushiche, halbuki xitay bingtüeni qurulghan 50 yildin buyan, tarim wadisida su menbesi we munbet tupraqlargha ige boluwélip, we yene dawamliq “Boz yer échish” bahaniside, teklimakanni qoghdap kelgen bu tebi'iy toghraqliqlarni weyran qilishi, su bayliqini heddidin ziyade paydilinishi we néfit we tebi'iy bayliqlarni qalaymiqan échishi netijiside, tupraqning qumlishishini keltürüp chiqarghan we ékologiyelik muhit we tengpungluqigha körünerlik selbiy tesirlerni élip kelgen.

Bu jehettiki tipik misal tarim deryasining töwenki éqini hésablinidu. Teklimakan qumluqining üzlüksiz kéngiyishi sewebidin aldinqi esirning 60-yilliridin bashlap, tarim deryasining jem'iy 363 kilométir uzunluqtiki qismi asta-asta qurup ketken, lopnur kölimu pütünley qurup, hazir u teklimakan qumluqining bir qismi bolup qaldi.

Qumluqni kontrol qilishtiki eng halqiliq amil su menbesi bolup, xitay qumluqning chétide su menbesi bir qeder mol rayonlarda élip bériwatqan atalmish “Qirghaqni quluplash” ning, teklimakan qumluqining yenimu kéngiyip kétishning aldini alidighanliqini körsetmekte. Bezi taratqularda tilgha élin'ghandek, eger xitay bu jaygha kelgüsi besh yilda yene 4 milyondin 5 milyon'gha qeder xitay nopusini yötkeshni közligen bolsa, su bayliqigha bolghan éhtiyaj intayin yuqiri bolidiken. Sugha bolghan éhtiyajni hel qilish üchün, xitay hetta yarlu zangbu deryasi süyini teklimakan'gha bashlash pilanini otturigha chiqarghan idi.

-2017 Yili öktebirdin bashlap xitayning tibettin tonél ariliq Uyghur élige su yötkeshni oylishiwatqanliqi xewer qilin'ghan bolsimu, awstraliyediki bir xelq'araliq tetqiqat instituti xitayning bu pilanining, qoshna eller bilen bolghan munasiwetliri, téxnologiye we gé'ologiyelik ré'alliqlar tüpeyli royapqa chiqmaydighanliqini körsetkenidi.

Uningdin bashqa xitay nöwette Uyghur diyarida, teklimakan qumluqining qirghiqida bostanliq hasil bolushidiki asasliq su menbesi yeken deryasida “Shinjangdiki senshya qurulushi” dep atalghan aritash su téjesh türini öz ichige alghan, ghayet zor su insha'atlirini élip barmaqta. Shundaqla bu derya boylirida yashap kelgen Uyghurlarni, yurt-makanliridin mejburiy köchürüp tarqaqlashturmaqta.

Xitay hökümet uchurliridin qarighanda hazir, teklimakan qumluqining etrapida, qumluqni kontrol qilish türliri toxtimay élip bérilmaqta. Xitay hökümiti Uyghur diyarida qumluqlardin köp tereplime payda élishta, 7 achquchluq bashqurush türi we yene nurghun tarmaq türler üchün zor meblegh ajratqan bolup, bular 2030-yilghiche dawamlishidiken. Ajritilghan omumiy meblegh 12 milyard 355 milyon yüen'ge yétidiken. Uniwérsal bashqurush kölimi bolsa 25 milyon 920 ming mo bolup, xoten wilayiti, qeshqer wilayiti, qizilsu qirghiz aptonom oblasti, aqsu wilayiti, bayin'gholin aptonom oblasti, turpan shehiri we qumul sheherliridiki 46 nahiyege chétilidiken.

Hazir qaraydighan bolsaq, xitay Uyghur élining jenubigha xitay köchmenlirini yötkesh we ulargha yashash muhiti yaritish éhtiyaji bilen, teklimakanda élip bériwatqan qumni tosush jéngidin bashqa yene, maliye, yer ishlitish, hökümet sétiwélish mulazimiti qatarliq alaqidar siyasetlerni mukemmelleshtürüp, jem'iyet küchlirini qumdin mudapi'elinish, qumni tizginleshke qatnishishqa righbetlendürüshke bashlighan.