Photo: RFA
Awstraliye muhajirettiki Uyghurlar birqeder köp olturaqlashqan we shundaqla köchmen xitay nopusimu eng köp döletlerning biri. Melum bolushiche awstraliyede awstraliye sherqi türkistan jem'iyitini chöridigen halda qurulghan bir qanche Uyghur teshkilatliri bar bolup, élip barghan pa'aliyetliri da'im xitaylar teripidin parakendichilikkke uchrap turidiken.
Xitay hakimiyiti bir milyondin üch milyon'ghiche Uyghurni "Yighiwélish lagéri" gha solighandin kéyin, awstraliye Uyghurliri xitay elchixanisi we konsulxanilirining aldida namayishlarni uyushturghan. Awstiraliyede yashawatqan we sayahetke kelgen, xitay hakimiyitining Uyghurlarni basturush siyasitini qollaydighan xitaylarning namayishchilarni haqaretlesh, jismaniy hujum qilishi da'imliq weqege aylan'ghan.
Birqisim xitaylarning ochuqtin-ochuq tehdit sélishigha qarimay bir qanche kishi xitay konsolxanisining aldida we sidnéy sheher merkizide 2019-yili 6-aydin bashlap, heptining her peyshenbe we yekshenbe künliri marafonche namayishini bashlighan. Ular iz-déreksiz ghayib bolghanlarning resimliri chaplan'ghan lozunka, sherqiy türkistan bayriqi chaplan'ghan lagér heqqidiki uchurlar yézilghan teshwiqat waraqchiliri we lagér shahitlirining xelq'ara metbu'atlargha bergen guwahliqliqliri anglinip turidighan éghir yangratqulirini kötürüp yürüp, Uyghurlarning ehwalini anglitishni dawam qilmaqtiken.
Telghet abbas ependi ashu namayishni teshkilligen we izchil dawam qiliwatqanlarning biri bolup, u bu namayishni bashlishigha üch yildin buyan gollandiyening dam meydanida yalghuz kishilik namayish qilip kéliwatqan abduréhim ghénining türtke bolghanliqini éytti.
Telghet abbas ependi 1985-yili ata-anisi bilen birlikte awstraliyege köchüp kelgen bolup, eyni waqitlarda ata-aniliriningmu xitayning bisimliri tüpeylidin yurttin ayrilghanliqini eslep ötti.
Telghet abbas ependi we uning sepdashliri her qandaq bir seweb tüpeyli bir kishi kélelisimu, her heptining muqim künliride choqum namayishni dawam qilishqa kapaletlik qilishqa tirishqan. Telghet abbas ependi bu heqte mundaq deydu: "Eslide qérindashlirimizgha qirghinchiliq élip bériliwatqan mushu künlerde muhajirettiki barliq Uyghurlar kocha-kochigha tökülüp, 'qérindishim qeyerde' dep iz-dérikini qilishimiz kérek idi, lékin emeliy ehwal del eksiche. Bu bek ché'inishliq ehwal. Men bizge (Uyghurlargha)néme bolghinini bilelmidim".
Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemshidin xanim awstraliyelik bolup, u awistiraliyediki Uyghur jama'iti heqqide toxtilip mundaq dédi: "Awistiraliyede az bolghandimu 4-5ming Uyghur yashaydu. Uyghur kimlikini saqlap qilish üchün Uyghur ana til mekteplirini, Uyghur ansambillirini qurghan. Hetta tenterbiye komandilirimu bar. Uyghur teshkilatliridinmu bir qanchisi bar".
Melum bolushiche zubeyre xanim tilgha alghan Uyghur ana til mektipining qurulghinigha 14 yildin éshiptu. Uyghur ansambilimu ikki yildin béri Uyghurlarni tonutush üchün élip bérilidighan "Medeniyet küni" we bashqa medeniyet bayramlirida Uyghurlarni tonutush üchün özining hessisini qoshup kéliwétiptu.
Awstraliye Uyghur jem'iyitining re'isi memet obul ependi awstraliyede Uyghur larning heqiqeten köp ikenlikini, medeniyet künliri we toy-tökünlerde 4-5 yüz adem bir yerge yighilalaydighanliqini, lékin nöwettiki Uyghur weziyitini tonushturush pa'aliyetlirige qatnishidighanlarning sanining yüzge yetmeydighanliqini éytti.
Telghet abbas ependi Uyghurlarning siyasiy pa'aliyetlerge qatnashmasliqining sewebi heqqide toxtaldi, u mundaq dédi: "Köpinche kishiler men néme ish qilalayttim, dep ümidsiz qaraydu. Hemmimiz qolimizdin kélishiche küchisek, teshkilatlirimizning küchini ashuralaymiz. Héch bolmighanda zulumgha qarshiliq körsetken bolimiz, u dunyagha yüzimiz qara ketmeydu".
Zubeyre shemshidin xanim telghet abbas, abduréhim ghénigha oxshash yekke pa'aliyetchilerning Uyghur dawasida oynaydighan rolining intayin muhimliqini tekitlidi. U mundaq dédi: "Bir pa'aliyetchining qilghanliri teshkilatlarning küchige küch qoshidu. Otturigha qoyulghan mesililerning heqiqiy pakitliq rolini oynaydu. 'chong éqin' we 'kéchik éqin'teng heriket qilghanda küch zoriyidu".
Telghet abbas ependi axirida bu namayishini qachan toxtidighanliqi heqqide sorighan so'alimizgha mundaq jawab berdi: "Xitayning zulumi axirlashquche dawam qilishqa bel baghliduq. Bu yolgha oghlumnimu atap qoydum".
