Тең бияв: хитайниң демократийәлишишигә тосалғу болуватқан мәсилиләр мәвҗут

Мухбиримиз меһрибан
2021.05.10
Тең бияв: хитайниң демократийәлишишигә тосалғу болуватқан мәсилиләр мәвҗут Хитай кишилик һоқуқ адвокати тең бяв “хитай президенти ши җинпиңни дөләт қоллиған кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини тохтитишқа дәвәт қилиш” темисидики гуваһлиқ бериш йиғинида сөз қилмақта. 2015-Йили 18-сентәбир, вашингтон.
AFP

Хитайдики мәзгилидә үзлүксиз хитай һөкүмитиниң паракәндичиликигә учриған кишилик һоқуқ адвокати тең бияв 2014-йили 9-айда хоңкуң арқилиқ хитайдин қечип, америкаға келип сиясий панаһлиқ тилигәниди. Адвокат тең бияв йеқинда өзиниң “күрәш болмиса, әркинлик болмайду” намлиқ шәхси блогида “хитай демократийәлишәмду?” намлиқ мақалиси елан қилинди.

Мақалида, чәтәлләрдики хитай демократлириниң 70 йилдин буян һакимийәт бешида туруватқан хитай коммунист һөкүмитини ағдуруп ташлап, хитайни һәқиқий демократик дөләт қилип қуруп чиқиш арзуси вә хитайда демократийәниң әмәлгә ешишида тосалғу болуватқан мәсилиләр муһакимә темиси қилинған.

Адвокат тең бияв әпәнди радийомиз зияритини қобул қилип, аввал хитайниң демократийә йолиға меңишиниң муқәррәр йүзлиниш икәнликини билдүрди.

У мундақ деди: “бу һәқиқәтән наһайити чоң вә көп тәрәплимә амилларға бағлиқ мурәккәп мәсилә. Аддий қилип ейтқанда хитайда демократийә чоқум әмәлгә ашиду. Әмма унуң қачан қандақ һаләттә әмәлгә ашидиғанлиқини билмәймиз. Чүнки мән һәрқандақ бир дөләт, һәрқандақ бир милләт, вә мәдәнийәтниң әң ахирида демократийә йолиға маңидиғанлиқиға ишинимән. Гәрчә демократийәниң шәклидә бәзи пәрқләр болған тәқдирдиму, әмма әң әқәллий болған демократийә қурулмиси йәнила охшаш болиду. Мәсилән көп партийәлик түзүм, һоқуқ тарқақлаштурулуш, қанун мустәқиллиққа игә болуш, сайлам һоқуқи болуш дегәндәкләр һәрқандақ бир дөләттә әмәлгә ешиши керәк”.

Андин у мақалисидә хитайда демократийә тәләплириниң оттуриға чиқишиға нөвәттики хәлқара вәзийәт вә хитайниң дөләт ичидики чекидин ашқан бастуруш вәзийитиниң сәвәб болғанлиқини оттуриға қойғанлиқини билдүрди.

Тең бияв әпәнди мақалисидә мундақ баянларни бәргән: “һазир тәйвән, хоңкоң, шизаң вә шинҗаң күнсери нишанға елинип, техиму көп бесим вә зиянкәшликләргә дуч кәлди. Йәршари арзуси-‛җуңго арзуси‚ яки ‛җуңхуа миллитиниң улуғ гүллиниши‚ хитайда йеңи шоарға айланди. Һәмишә дүшмән дәп бәлгә қоюлған дөләт ичидики бөлгүнчилик вә ‛ғәрб дүшмән күчлири‚ қаримаққа сиясий сәһниниң мәркизигә қайтип кәлди”.

Тең бияв әпәнди баянида хитайниң дөләт ичидики бастурушида, уйғурларниң бу хил бастурушниң мәркизидә икәнликини тәкитләп, уйғурларниң еғир ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “хитайниң башқа милләтләргә қаратқан бастуруши вә зиянкәшлики хитайларға қилған зиянкәшликидин көп дәриҗидә еғир. Һазир униң уйғурларға, қазақларға елип барған бастуруши аллиқачан етник қирғинчилиқ дәриҗисигә йәтти. Униң уйғурларға йүргүзүватқан бастурушиниң хәлқарада бәлгиләнгән ирқий қирғинчилиқниң 5 хил амилиниң һәммисигә чүшиду десәк мубалиғә болмайду.”

Әмма тең бияв әпәндиниң қаришичә, хитай мустәбит һөкүмитиниң ағдурулуп, хитайда һәқиқий демократийәниң йеқин арида әмәлгә ешиши йәнила мурәккәп бир җәрян болуп, хәлқара вәзийәт вә хитай дөләт ичидә тосалғу болидиған амилларму көп хил вә көп тәрәплимә икән.

У мундақ деди: “мән мақаләмдә йәнә хитайниң демократийәлишшигә тосалғу болидиған амилларниң көп вә мурәккәпликини оттуриға қойдум. Мениң нәзиримдә хитайда демократийәниң әмәлгә ешиши унчә оңушлуқ болмиса керәк. Мән мақаләмдә оттуриға қойғинимдәк хитай компартийә һөкүмитиниң һөкүмранлиқ тарихида қалдурған қан-қәрзлири, шизаң, шинҗаң, хоңкоң мәсилилири, хәлқара вәзийәт, хәлқара иқтисадий мунасивәт қатарлиқ көп тәрәплимә амилларға мунасивәтлик. Шуңа хитайда демократийәниң әмәлгә ешишида пайдилиқ амиллардин пайдисиз амиллар көп дәп қараймән”.

Тең бияв әпәндиниң қаришичә, гәрчә чәтәлләрдики хитай демократлири арисида хитайда демократийәни әмәлгә ашуруш тәлипи күчлүк болсиму, әмма демократийәни қандақ әмәлгә ашуруш мәсилисидә талаш-тартиш күчлүк икән.

Униң билдүрүшичә, у мақалисидә, хитай демократлири арисидики хитай дөлитиниң бир пүтүнлүкини сақлашни баһанә қилип, тәйвәнниң мустәқиллиқи, хоңкуңниң йоқиливатқан демократийәси вә уйғур, тибәт, моңғул қатарлиқ милләтләрниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш һоқуқиға қарши һалдики, “чоң хитайчилиқ тәшәббуси”, йәни “җуңхуа бирлики” намидики хитай шовинизм идийәсидин толуқ қутулуш керәкликини тәкитлигән икән.

У мақалисидә мундақ язған: “әгәр биз хитайниң земин пүтүнлүкини униң демократик өткүнчи басқучида алдинқи орунға қоюши керәк десәк, биз кишиләрниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш һоқуқи вә уларниң юқири қатламдики һәқиқий аптономийә яки миллий мустәқиллиқ үчүн күрәш қилиш ирадисигә еғир дәхли-тәруз қилған болимиз. Хәнзуларниң тибәт, уйғур вә башқиларниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш һоқуқини чүшиниши вә қобул қилиши керәк. Хитай компартийәси контроллуқини йоқитишқа башлиғанда, бу уларға хитайниң ишғалийитидин қутулуп, мустәқиллиқ үчүн сәпәрвәрлик пурсити яритиду. Бу хитайниң сиясий бурулушиға ғайәт зор әгәшмә амилларни қошиду, хитайниң демократик кәлгүсигә көңүл бөлидиған кишиләр буниңға әстайидил муамилә қилиши керәк”.

Тең бияв әпәндиниң билдүрүшичә, униң бу тәшәббуслири нөвәттә чәтәлләрдики бир қисим хитай демократлири арисида җиддий бәс-муназиригә сәвәб болған, һәтта йеқиндин буян бу сәвәблик униңға ашкара һуҗум қилиш, һәтта тәһдит қилиш әһваллириму йүз бәргәникән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.