Mutexessisler: “ ‛tengritagh edebiyat-sen'et mukapati‚ Uyghur élini mustemlike qilishning yene bir qedimi!”

Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy yighinda söz qilmaqta.

Xitay da'iriliri Uyghur élidiki edebiyat-sen'et eserlirige qarita yéngi bir qétimliq mukapatlash murasimi ötküzdi. Murasim mutleq köp sandiki Uyghur edibliri mehkumluqta turuwatqan, xitayning Uyghurlargha qaratqan keng kölemlik basturush siyasiti xelq'arada küchlük eyibleshke uchrawatqan mezgilge toghra keldi.

 “Tengritagh tori” ning xewer qilishiche, Uyghur aptonom rayonluq partkomi teshwiqat bölümining 7-nöwetlik “Tengritagh edebiyat-sen'et mukapatini tarqitish murasimi” 9-may küni ürümchide ötküzülgen. Uyghur aptonom rayonluq partiye komitétining sékrétari ma shingrüy we aptonom rayonning re'isi erkin tuniyaz mezkur “Tengritagh edebiyat-sen'et mukapati” murasimgha qatnashqan.

Xewerde qeyt qilinishiche, bu qétimliq “Tengritagh edebiyat-sen'et mukapati” gha jem'iy 88 eser aptonom rayonluq partiye komitéti teshwiqat bölümi teripidin tallinip, munewwer eser mukapatigha érishken. Xewerdin melum bolushiche, edebiyat-sen'etchilerdin kütülgen telep, “Sen'et ijadiyitini ésil en'eniwi jungxu'a medeniyiti bilen birleshtürüsh, shinjangning xitaydiki hékayisini janliq bayan qilish, xitay medeniyitige warisliq qilish” dégenlerdin ibarettur.

Mukapatqa érishken eserlerning hemmisining qizil teshwiqat tüsi alghanliqi, kommunistik partiyeni himaye qilish, kommunistik partiyege egishish, “Bextiyar shinjang” we jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini terghib qilish asasiy téma bolghanliqi melum.

“Tengritagh tori” ning 7-nöwetlik “Tengritagh edebiyat-sen'et mukapati” murasimigha atap tarqitilghan sinliq teshwiqat körünüshidin qarighandimu murasimda peqet xitay tili ishlitilgen, qatnashqan we mukapat alghanlarning mutleq köp qismi xitay millitidin ikenliki we mezmun ichide Uyghur milliy edebiyat sen'itige, milliy roh we milliy en'enige munasiwetlik héch bir eser yoqluqi körünüp turghan. Sin körünüshide xitay ediblirining sözligen “Yéngi dewr uslubini gewdilendürüp, yéngi dewrning medhiyesi bilen kompartiyeni küylesh kérekliki” ni alahide tilgha alghanliqi namayan bolghan.

Aldinqi qétimqi “Tengritagh edebiyat-sen'et mukapati” Uyghurlargha qaritilghan chong tutqun bashlinip, köpligen ademler lagérlar we türmilerge solinish ewjige chiqqan 2019-yili ötküzülgenidi.

Mutexessislerning qarishiche, bu qétimqisi, ene shu tutqunlarda yüzligen Uyghur yazghuchi-sha'irliri, artis, muzikant, tetqiqatchi-alimliri keng kölemde lagérlargha we türmilerge qamilip, köpige uzun yilliq qamaq jazaliri höküm qilin'ghan, Uyghur tilidiki ma'arip cheklinip ma'arip pütünley xitaychilashturulghan, Uyghur edebiyat-sen'iti éghir zerbige uchrap, medeniyet qirghinchiliqi yüz bergenliki tenqidliniwatqan bir waqitta ötküzülgen.

Amérikaliq antroplog we Uyghurshunas doktor derrén baylér ependi “Tengritagh edebiyat-sen'et mukapati murasimi” ning mahiyiti we meqsiti heqqide toxtilip, xitayning tutqundin saq qalghan Uyghur yazghuchiliri arqiliq xitay qimmet qarishini singdürüshni közlewatqanliqini bildürdi.

 U mundaq dédi: “Uyghur élide edebiyat-sen'et téximu köp xitayche qimmet qarshini öz ichige éliwatidu. Uyghurlar sen'et ijadiyiti élip baralmaydu. Uyghur élide sen'et teshwiqat we siyasiy shu'ar bilen zich munasiwetlik. Xitay hökümet emeldarliri Uyghur medeniyet serxil qatlimini yoq etmekchi, xitay Uyghur yazghuchilarni qolgha aldi we qolgha éliwatidu. Shuning bilen bir waqitta Uyghur yazghuchilarning ornini xitay qimmet qarshini merkez qilghan xitay yazghuchilar igilewatidu. Tengritagh edebiyat-sen'et mukapati murasimi bolsa Uyghurning tarixini we medeniyitini chetke qéqip, ularsiz bir jem'iyet we xelq yaritish jeryani. Uyghur élini mustemlike qilishning yene bir qedimi. Bu bek échinishliq ehwal” .

Kanadaning mégil uniwérsitéti tetqiqatchisi doktor dilmurat maxmut “Tengritagh edebiyat-sen'et mukapati” heqqide toxtilip, xitayning kespi Uyghur edebiyat-sen'itini yoq qiliwatqanliqini tekitlidi.

2017-Yil 9-aydin bashlap Uyghur tilining barliq bashlan'ghuch we ottura mekteplerde oqutush tili süpitide ishlitilishi emeldin qalduruldi. Buninggha egiship Uyghur élida chiqidighan Uyghur tilidiki kitab, zhurnal qatarliq neshr buyumliri aziyip, tarix, medeniyet we edebiyatqa a'it mezmunlar xitayning teshwiqat obyéktigha aylinip, ornigha az sandiki kommunistik teshwiqat tüsi alghan qizil edebiyat berpa qilghanliqi melum bolghan idi.

Xitay hökümitining Uyghur élida élip barghan tutqun qilish heriketliri jeryanida Uyghur millitidin bolghan edebiyat-sen'etchilerning keng kölemde tutqun qilin'ghanliqi melum. Bu tutqun jeryanida Uyghur edebiyatida nam qazan'ghan wahitjan osman, abduqadir jalalidin, perhat tursun, adil tuniyaz, ablet abduréshit berqi, abduqadir jüme we bashqa edibler xitay hökümiti teripidin türmilerge yaki yighiwélish lagérlirigha solan'ghanidi.

 Doktor derrén baylér ependi Uyghur edebiyat-sen'eti we edibler, yazghuchilar we sen'etchiler duch kéliwatqan qismetler toghrisida toxtilip, Uyghur ediblirining peqet qelem tewretkenliki üchünla uzun yilliq türmilerge mehkum qilin'ghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Men perhat tursunning romanini terjime qildim. U 2018-yili qolgha élin'ghan we uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Men yene nurghun kishilerni bilimen, ular sen'etkarlar, sen'et bilen shughullan'ghanliqi üchün we qolgha élindi. Bu xil ehwal bek köp. Köp kishilerning sen'et bilen shughullinishi cheklen'gen. Xizmet ornidin chiqartilghan” .

Doktor dilmurat maxmut Uyghur edebiyat-sen'eti we edibler, yazghuchilar we sen'etchiler duch kéliwatqan qismetler toghrisida sorighan so'alimizgha jawab bérip, köp sandiki Uyghur edibler, yazghuchi-sha'ir, milletsöyer tetqiqatchi we ziyaliylarning türme we largirlargha qamalghanliqini tekitlidi.

Uyghur qelemkeshler jem'iyiti we xeter ichidiki alimlarni qutquzush jem'iyiti we bashqa menbelerdin igiligen melumatlargha asaslan'ghanda xitay hökümitining 2017-yildin bashlap 500 din artuq Uyghur ziyaliysini türme we lagérlargha qamighanliqi, bu ziyaliylarning köpinchisining Uyghur tili, Uyghur kimliki we Uyghur medeniyitige töhpe qoshup kéliwatqan millet söyer, wetenperwer yazghuchi-sha'ir we tetqiqachilar ikenliki melum bolghan idi.

Xitay hökümitining Uyghurlar we Uyghur élidiki qazaq we qirghiz qatarliq musulman türkiy xelqler üstidin yürgüzgen yuqiri bésimliq basturush siyasiti sewebidin, Uyghur mesilisi yéqinda amérika we bashqa gherb démokratik döletlerning tashqi siyasetliride muhim urun igiligen.

Amérika hökümiti, kanada, gollandiye, bélgiye, we firansiye qatarliq döletlerning parlaméntliri xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” , “Insaniyetke qarshi jinayet” dep étirap qilghan idi.