Xitay yene 10 Uyghurni '5 ‏- iyul weqesi'ge chétip ölümge höküm qildi

Süret, 4 - dékabir küni, ürümchidiki xitay soti ölümge mehküm qilghan 3 uyghurning biri memtéli abdukérimning sottiki körünüshliridin biri.

Lékin xitay bu dilolarda xitay qanuni we xelq'ara edliye ölchemliridiki eqelli prinsiplarni bir chetke qayrip qoyup, mesilisini siyasilashturush bilen eyiblenmekte.

Xitay hökümiti ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisining aldinqi küni sot échip, "5 - iyul weqesi"de majira peyda qilghanliqi ilgiri sürülgen 22 kishige höküm élan qilghanliqini, ularning ichidiki 5 kishining derhal ölüm jazasigha, yene 5 kishining ikki yil kéchiktürüp ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqini bildürgen.

Buning bilen xitay"5 - iyul weqesi"de majira peyda qilish bilen eyiblep, ölüm jazasigha höküm qilghan kishilerning sani 22 ge yetti. Xitay hökümiti 11 ‏- ayda ölüm jazasigha höküm qilin'ghan 9 kishining ölüm jazasini ijra qilip, amérika, yawropa ittipaqi we kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrighan idi. Ular xitay da'irilirining "5 - iyul weqesi"ge a'it bu dilolarni siyasiylashturup, xitay qanuni we xelq'ara edliye ölchemliridiki eng eqelli prinsiplargha ri'aye qilmighanliqini, eyiblen'güchilerning özini aqlash, "jinayet"ni ret qilish hoquqi tartiwélin'ghanliqini ilgiri sürgen.

Ürümchi sheherlik hökümetning bayanatchisi ma shinchun fransiye axbarat agéntliqigha bayanat bérip, "charshenbe küni 5 dilogha munasiwetlik 22 kishining sotlan'ghanliqini, 5 kishining ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqi, yene 5 kishige kéchiktürüp ölüm jazasi bérilgenliki"ni bildürgen.

Lékin amérikidiki bezi xitay öktichi ziyaliylar ürümchidiki sotni tenqidlep, adalet ölchimige toshmaydighan bu türlük sotning milletler arisidiki öchmenlikni yumshitish emes, belki chongqurlashturush rolini oynaydighanliqini agahlandurdi. Amérikining nyu york shehiridiki xitay dimokratiye partiyisi xelq'ara ittipaqining re'isi wang jün," bu türlük höküm bir tereplimilik, chünki kompartiyining diktaturluqqa tayinip Uyghur yashlirini sotlishi, ularni ölüm jazasigha höküm qilishigha Uyghurlar hergiz qayil bolmaydu, qobul qilalmaydu yaki ten bermeydu. Eger xenzularni bir tereplimilik sotlisa xenzularmu qobul qilmasliqi mumkin. Bu sot adaletsiz bir sottur. Bu sot mesilini hel qilmayla qalmay, Uyghurlarning kompartiyige bolghan nepritini chongqurlashturidu. Uyghurlar bilen xenzular arisidiki ziddiyetni kücheytidu. Aridiki milliy ziddiyetler téximu chongqurlishidu. Sotlash mesilini hel qilishning ünümlik usuli emes" dédi.

Wang jünning eskertishige qarighanda, otturidiki zidiyetni hel qilishning yoli dimokratik prinsip asasida tereplerning hoquqi we menpe'etige hörmet qilish we pikirige qulaq sélishtur.

Ürümchi sheherlik hökümet bayanatchisi ma shinchun, charshenbe küni sotlan'ghan kishilerning milliy teweliki we isim - sheripige a'it tepsiliy uchurlar bilen teminleshni ret qilghan bolsimu, lékin xitay hökümiti hazirgha qeder sotlighan hem ölüm jazasigha höküm qilghan tutqunlarning mutleq köpchiliki Uyghurlar idi.

Charshenbe künki sot kambodzha hökümiti 19 ‏- chisla 5" ‏- iyul weqesi"ge munasiwetlik 20 Uyghur musapirni xitaygha qayturup bérip, amérika, yawropa ittipaqi we kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrighan, b d t kishilik hoquq kéngishining ten jazasini tekshürüsh emeldari manfréd nowak ürümchige tekshürüsh ömiki ewetishni telep qilghan bir mezgilge toghra kelgen.

Yawropa ittipaqi bolsa xitayni Uyghur musapirlirigha durust mu'amile qilip, ularning kishilik hoquqigha hörmet qilishqa ündigen idi. Amérika kambodzha da'irilirining herikitini tenqidlep, bu weqening özlirini "qattiq bi'aram" qilghanliqini, bu kambodzha bilen bolghan munasiwetke tesir körsitidighanliqini tekitligen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay da'irilirining ürümchidiki sotni siyasiylashturup, xitay qanuni we xelq'ara edliye ölchemlirige ri'aye qilmighanliqini, eyiblen'güchilerning özini aqlash hoquqigha hörmet qilinmighanliqini ilgiri sürgen idi. Amérika tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi filip krowléy bolsa sotni siyasiylashturush xitayning chong döletlik salapitige yarashmaydighanliqini tekitligen bolup, u "nahayiti roshenki, siyasi netijige élip baridighan siyasi sot büyük bir döletning xaraktirige yarashmaydu" dégen.

Amérikidiki xitay öktichilirining rehbiri wang jün, xitayda edliye séstimisining musteqil emeslikini, bu ehwalda sotning tereplerni razi qilalaydighan adilane höküm chiqirishi qiyinliqini bildürdi. U mundaq deydu" : chünki junggoda edliye musteqil emes. Uning musteqil edliye organi we qanunning adil ijira qilinishini közitidighan organ yoqtur. Kompartiyining atalmish hazirqi qanuni u éhtiyaj bolghanda tüzülidu we ijra qilinidu. Shunga uning qanunida adaletsizlik mesilisi mewjüt. Mesilen, Uyghurlarni sotlighanda sot mexpiy élip bérildi yaki adwokatning eyiblen'güchilerni ashkara aqlishigha ruxset qilinmidi. Bezide bir qisim xenzular buninggha oxshash ehwalgha duch kelgen waqitlar boldi. Mesilen, junggo démokratik partiyisining ezasi wang bingjangning mesiliside, u muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan bolsimu, lékin uning sotlinish jeryani hazirgha qeder élan qilinmidi. Buninggha oxshash mexpiy höküm élan qilin'ghan nurghun dilolar bar. Kompartiye bu ishlarni néme üchün ashkara élan qilalmaydu ? chünki ularning sotlinishi kompartiye özining qanunigha uyghun emes."

Xitay sot mehkimisining 10 kishige ölüm jazasi bérish heqqidiki mezkur qarari, amérika dölet mejlisi awam palata ezasi jéymés mekgowérin, kristofér simit, béll déléxunt we frank wolflar qarar layihisi teyyarlap, 5"‏ - iyul weqesi"de qolgha élin'ghanlarning adil sotlinishigha kapaletlik qilishni telep qilghan mezgilde yüz bergen. Qarar layihiside "jaza choqum xelq'ara kishilik hoquq we qanun ölchemlirige uyghun bolushi kérek. Xitay hökümiti xelq'ara qanun'gha xilap halda yolgha qoyuwatqan ölüm jazalirini toxtitishi lazim" dep tekitlen'gen idi.