Amérika di'alog fondi xitaydin 22 neper Uyghur siyasi mehbusning iz ‏ - dérikini bérishni telep qilghan

Xitay teripidin 10 yilliq késilgen yash qelemkesh nurmuhemmet yasinning "yawa kepter" namliq bediiy esirining türk yazghuchisi memet aydemir ependi neshrge teyyarlighan némische neshirining muqawisi.

Mezkur jem'iyet ötken yili xitay da'irilirige türmidiki bir türküm Uyghur siyasi mehbuslirining tizimlikini bérip, ulardin bu mehbuslarning iz ‏ - dériki bérishni we ulargha da'ir uchurlar bilen teminleshni telep qilghan. Yéqinda xitay terep mezkur jem'iyetni bu heqtiki bezi uchurlar bilen teminligen.

Di'alog fondi jem'iyiti 2009‏ - yili 11‏ - ayda xitaydiki wastiliq qanallar arqiliq Uyghur aptonom rayoni da'irilirige siyasi seweblerdin qolgha élin'ghan we késim élan qilin'ghan Uyghur siyasi mehbuslirining 22 kishilik tizimlikini yollap, ular heqqide melumat bérishni telep qilghan idi. Söhbet fondi jem'iyiti buningdin burun xitay da'irilirige telep sunup, bir qanche qétim bu türlük iltimaslarda bolghan bolsimu, lékin bu mezkur jem'iyetning tunji qétim Uyghur siyasi mehbuslirigha da'ir tizimlik yollap, ular heqqide melumat bérishni telep qilishi idi.

Mezkur jem'iyet bu heqtiki axbaratida eskertip, Uyghur élide milliy munasiwetlerning intayin nazukliqidin Uyghur mehbuslirigha da'ir uchurlargha érishmekning nahayiti qiyinliqini, "5 - iyul weqesi"diki namayish we toqunushtin kéyin, bu jehettiki uchurgha érishishning téximu qiyinlashqanliqini ilgiri sürgen. Shu sewebtin mezkur jem'iyet, 2009‏ - yili 11 - ayda xitay da'irilirige yollighan tizimliktiki mehbuslarni éhtiyat bilen tallighan bolup, "5 - iyul weqesi"ge chétishliqi bolmighan siyasi mehbuslarni tizimlikke kirgüzgen.

Di'alog fondi jem'iyitining yéqinda élan qilghan bu heqtiki axbaratida eskertishiche, mezkur jem'iyet 22 neper Uyghur siyasi mehbusning ehwali heqqide melumat bérishni telep qilip, 2009‏ - yili 11 ‏ - ayda tizimlik yollighandin kéyin, Uyghur aptonom rayoni da'iriliri bu yil 7 ‏ - ayghiche wastiliq qanallar arqiliq mezkur jem'iyetke 18 neper mehbusning ehwalidin melumat bergen. Lékin 22 kishilik tizimliktiki 4 neper mehbusning tépilmighanliqini bildürgen.

Di'alog fondi jem'iyiti ismi tépilmighan mehbuslarning isim xataliqi yaki bu kishilerning xitay türme sistémisigha téxi kirgüzülmigen bolushi mumkinlikidin guman qilidighanliqini eskertmekte.

Lékin, dunya Uyghur qurultiyi bolsa ismi tépilmighan mehbuslarning teqdiridin endishe qilidighanliqini bildürdi. Qurultay bayanatchisi dilshat rishitning eskertishiche, xitay da'irilirining qamaqtiki siyasi mehbuslarni tapalmighanliqigha ishenmek tes iken. U, xitayning di'alog fondi jem'iyitini bir qisim mehbuslargha da'ir uchur bilen teminligenlikini qarshi alidighanliqini bildürüsh bilen birge, lékin ismi tépilghan mehbuslarning hayat - mamatliqidin endishe qilidighanliqini we dunya Uyghur qurultiyi ularning aqiwitini sürüshtüridighanliqini bildürdi.

Di'alog fondi jem'iyitining eskertishiche, ular érishken pakitlardin Uyghur siyasi mehbuslirining héch qaysisining jaza mudditi qisqartilmaydighanliqini, ulargha élan qilin'ghan hökümni özgertishke bolmaydighanliqi melum bolghanliqini, dölet bixeterlikige chétilip jazalan'ghan Uyghurlarni képillikke bérish, jazasini kémeytish yaki sirtta dawalinishqa qoyup bérishning intayin qiyinliqini bildürgen. Mezkur jem'iyet xitay da'irilirining 2005‏ - yili rabiye qadir xanimni chet'elde dawalinishqa qoyup bergendin buyan, héchqandaq bir Uyghur mehbusni muddettin burun qoyuwétip baqmighanliqini ilgiri sürgen. Xitayning Uyghur siyasi mehbuslirigha tutqan pozitsiyisi xelq'ara kishilik hoquq we axbarat erkinlik teshkilatlirini uzundin béri qayghugha sélip kéliwatqan mesile.

Merkizi parizhdiki chégrisiz muxbirlar teshkilatining asiya ishliri mes'uli wénsént brusélning eskertishiche, xitay da'iriliridin Uyghur mehbuslirining jazalinish ehwaligha da'ir matériyallar, jümlidin soraq ehwali we hökümnamige da'ir uchurlargha érishmek nahayiti qiyin mesile bolup, mezkur teshkilatning qolida Uyghur muxbirlar, torchilar we tordashlarning qolgha élinish ehwaligha da'ir melumatlar nahayiti az. U, buninggha bir tereptin dunyaning diqqiti tibetke merkezliship qalghanliqi, yene bir tereptin xitayning "5 - iyul weqesi"din kéyin Uyghurlarning sirt bilen bolghan téléfon we tor alaqisini üzüp tashlap, uchurni qattiq kontrol qilishni kücheytkenliki seweb boluwatqanliqini eskertidu.

Wénsént brusélning tekitlishiche, xitayning uchurni kontrol qilishi rayonda yüz bergen weqelerning sirtqa chiqip kétishini tosushni meqset qilghan bolushi mumkin. U, "xitay hökümitining rayondiki bezi tor betlirining xewer, medeniyet, ijtima'iy we tenterbiye xaraktérlik tor betler bolushigha qarimay, barliq tor betlerni omumyüzlük taqiwétishi éghir kemsitish xaraktérlik qarardur. Bu qarar da'irilerning rayonda yüz bergen weqelerni yépish gherizini asas qilip chiqirilghan", deydu.

Di'alog fondi jem'iyitining tizimlikide ilgiri metbu'at yüzide ismi chiqqan bezi shexsler bar bolupla qalmay, uninggha yene hazirgha qeder ismi chiqmighan bezi shexslerning simi kirgüzülgen.

Uningda gheyret niyaz we mehbube ableshke oxshash metbu'at yüzide tonulghan shexsler, shundaqla ömer aqchi, shirmemet abduréshit, memet sadir we ekrem qurbantaygha oxshash kishiler anglap baqmighan siyasi mehbuslarning isimliki bar. Di'alog fondi jem'iyiti bu heqtiki axbaratida memet sadirning 1995‏ - yili 21 yéshida "eksil'inqilabiy guruh"qa eza bolush bilen eyiblinip, 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini, shirmemet abduréshit bilen ekrem qurbantayning "bölgünchilik" bilen eyiblinip, ayrim ayrim 15 we 14 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini ilgiri sürgen. Shirmemet bilen ekremning hazir küytüngdiki bingtu'en türmiside tutup turuluwatqanliqini eskertip, ekrem qurbantayning jaza mudditi 2012 ‏ - yili 8 ‏ - ayda, shirmemet abduréshitning jaza mudditi 2013‏ ‏ - yili 9 ‏ - ayda toshidighanliqini bildürgen.

Lékin, di'alog fondi jem'iyitining eskertishiche, xitay terep teminligen melumatlardin ömer aqchining 14 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinip 9 yil türmide yatqandin kéyin, uning muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi ashkarilan'ghan bolup, bu weqe mezkur jem'iyetning diqqitini tartqan. Ömer aqchi 1997 ‏ - yili 39 yéshida "eksil'inqilapchi" dégen jinayet bilen 14 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinidu. Di'alog fondi jem'iyiti ömer aqchining 14 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinip uzun ötmey, xitay jinayi ishlar qanunidiki "eksil'inqilapchi", deydighan jinayet emeldin qaldurulghanliqini, lékin uning qamaq jazasi bikar qilinmighanliqini, u, 2006 - yili türmide "bölgünchilik" xahishi sadir qilish bilen eyiblinip, uning qamaq jazasi muddetsizge özgertilgenlikini bayqighan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.