4 ‏- Iyon weqesi bir ewlad ademning hés - tuyghusini özgertti

1989‏ - Yili béyjingda yüz bergen 4 ‏- iyon weqesi hazir xitayda nahayiti sezgür téma bolup qaldi. Meyli intérnétte bolsun yaki téléfon alaqilirida bolsun, 4 ‏- iyon yaki tyen'enmén dégendek söz yaki awaz chiqsila, xitay kommunist partiyi'isning jasusliri derhal iz qoghlaydu.
Muxbirimiz weli
2009.06.02
Xitay-4-iyun-herkiti-305 4 ‏ - Iyun tyenenmén weqesi uyushmisining logoliridin biri.
RFA

Xongkong uchur wastilirining bayan qilishiche, yéqinda xitay hökümiti hetta, 'partiyining itimen, chishle dégenni chishleymen' dégen qoshaqning xelq ichide peyda bolghanliqini doklat qilghan muxbirnimu ishtin chiqiriwetken. Gu'angdungda chiqidighan 'jenub seher géziti'diki 4 ‏- iyon küni qattiq yamghur yéghishi mumkin dégen hawa rayi heqqidiki aldin melumatmu, kommunist partiye merkizi komitétini jiddiyleshtürüwetken.

Miltiq awazi özgertken hésyat

4 ‏- Iyon weqesining 20 yilliqini xatirileshke teyyarliq qiliwatqan kanadada turushluq jin yu'enching radi'omiz muxbirigha 'men eslide junggo hökümitige ishinidighan döletsöyer yashlardin idim. Hökümet 'chériklikke -xiyanetchilikke qarshi turush' ni teshebbus qilghan oqughuchilarni 6 ‏- ayning 3 ‏- küni kéchide qanliq basturghandin bashlapla, mining muhebbet-nepret tuyghulirim pütünley özgirip ketti' dégen. Uning kommunist hökümitige bolghan nepriti hazirgha qeder peseymigen.

Xitayda kishilik hoquq dégen atalghu peyda bolghanliqi bir ilgirilesh

4 ‏- Iyon weqesi mezgilide, xitay kommunist partiyisi 'burzhu'aziyiche erkinleshtürüshning teshebbuskari', 'perde arqisidiki qomandan' dep tutush buyruqi chiqarghan, xitay pen-téxnika uniwérisitétining mu'awin bashliqi, alem fézikisi alimi, kéyin amérika elchixanisdin siyasiy panahliq tilep amérikigha kelgen, hazir amérikidiki arizona uniwérsitétida tetqiqat bilen shughulliniwatqan fang lizi ependining bayan qilishiche, 4 ‏- iyon weqeside, kishilik hoquq xitabnamisining asasiy mezmuni bolghan 'kishilik hoquq' shu'ari otturigha qoyulghan idi.

Fang lizi ependining qarishiche, burun xitayda 'kishilik hoquq' dégen atalghu yoq idi. Bu atalghu 4 ‏- iyondin kéyin peyda boldi, hazir barghansiri köp adem bilidighan, arzu qilidighan we emeliyette qollinidighan atalghugha aylandi. Bu bir chong ilgirilesh.

Fang lizi ependining xitayning kelgüsi heqqide bayan qilishiche, démokratiye tüzümi tiklense, az sanliq köp sanliqqa boy sunidighan bolidu, emma bir dölette bir qisim kishide kishilik hoquq bolup, yene bir qisim kishide kishilik hoquq bolmisa, u dölet xelq'araliq ölchemge toshmaydu. Her-bir adem özining kishilik hoquqigha ige bolushi kérek, undaq qilalmighan hökümet layaqetsiz hökümet . Xitayda buningdin kéyin kishilik hoquq qanche köp emeliyleshse, xelq erkinliktin we démokratiyidin shunche köp behriman bolidu.

Xelqning küchi ulghiyip kommunist partiye hemme bayliq menbelirini manapol qilalmaydighan derijige yetkende andin mesile hel bolidu

Jawziyangning öz awazi bilen qaldurghan 'eslimisi' neshr qilin'ghandin kéyin, biz shuni chüshenduqki, - deydu hazir kanadada turuwatqan musteqil tetqiqatchi su shawkang ependi,- déng shawping ishikni échiwitish siyasitini yolgha qoyghandin kéyin, xitaydiki yerlik 'sériq medeniyet' muhitigha gherb medeniyitining yéshil nuri kirdi. Bu, oqughuchilarning démokratiye tuyghusini qozghatti. Eyni waqitta xu yawbang, jaw ziyanglar islahatqa biwaste yétekchilik qiliwatatti. Gherbning démokratiye, ki'ishlik hoquq qimmet qarishi xitaygha kirgenlikige, xitayda döletning hoquqini xelqqe emes, belki biwaste öz ewladlirigha ötküzüp bérishni oylawatqan wang jén'gha oxshash kommunist mustebitliri qattiq qarshiliq körsetti.

Su shawkang ependining bayan qilishiche, shu yillarda, merkizi komiétt 'medeniyet inqilabi'din sawaq élish üchün, edebiyat sahesidiki 'puraqliq gül' bilen 'zeherlik ot' ni ayrish edebiyat sahesining özining ishi dep belgiligen idi. Jaw ziyang del mushundaq siyaset qollan'ghan idi. Emma ziyaliylar xitayda héchqandaq bayliq menbelirini kontrol qilalmaydighan bolghachqa, kommunist partiye ziyaliylarni hergizmu közige ilmeytti. Wang jén qatarliq siyasiy qérilar ularning gépige qolaq salmidi, belki xu bilen jawni yiqitishqa kirishti. Xu yawbang 89 ‏- yili 4 ‏- ayning 15 ‏- küni ölgendin kéyin, bésim jaw ziyanggha merkezleshti. Bu waqitta siyasiy qérilar özlirining wekili li péngni meydan'gha chiqardi.

Eyni waqittiki oqughuchilar herikiti démokratiye ölchemlirige yetmeydighan bir xil qarshiliq heriket idi. Bu heriketlerde démokratiyide piship yétilmigen oqughuchilar muresse qilishni bilmidi. Déng shawpingmu keynige chékinishni xalimidi. Ziyaliylar bilen kommunist partiye otturisidiki bundaq qarshiliq hazirgha qeder qilche özgergini yoq. Ziyaliylar hazirgha qeder kommunst partiyini aghduralmidi, kommunist partiyimu ularni ujuqturiwitelmidi.

Su shawkang ependining qarishiche, hazir biz üchün chong muresse arqiliq hoquq teqsimati qilidighan 'jenubiy afriqa modili' yaki tinchliq yol bilen ghelibe qilidighan 'hindistan modili' intayin ehmiyetlik. Emma biz uni öginelmeywatimiz. Chünki bizde bundaq asas yoq yaki tejribe yoq. Jenubiy afriqidiki büyük diniy ustaz tutuning chaqiriqigha awaz qoshidighan xirist'an muxlisliri bar, bizde yoq. Belki xitayda hazir meyli kim bolsun, u din'gha ishensila, kommunist partiye uni derhal basturidu. Shu'ar towlap qarshiliq körsitip namayish qilidighan kishiler bilenmu, kommunist partiye hetta söhbetmu ötküzmeydu. Omür buyi qarshiliq körsitish mumkin, emma mes'uliyetchanliq bilen ish körülmise, kilishik hoquq dégenni étirap qilmaydighan kommunist partiye aldida xelq bihude qan tökidu.

Su shawkang ependining qarishiche, buningdin kéyin, xitayda xelq bilen kommunist partiye otturisidiki mesile, xelq ki'ishlik hoquqini öz qoligha élip, küchlinip, kommunist partiye hemme bayliq menbelirini manapol qilalmaydighan bolghanda andin hel bolidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.