Ilham toxti "ana til qayghusi we qosh tilliq ma'aripqa telep" namliq teklip layihisini élan qildi

 U Uyghur, tibet we qazaq qatarliq milletlerge qaritilghan "qosh tilliq ma'arip" siyasitining bu milletlerning ana til ma'aripini weyran qiliwatqanliqi hem bu xil haletni özgertish heqqidiki telep we tekliplerni otturigha qoydi. Ilham toxti ependi mezkur teklip layihisi 11-noyabir küni yézilfan bolup, -26noyabir küni ilham toxti ependi  radi'omizgha ewetip berdi. U, bu teklip layihisini xitaydiki munasiwetlik da'irilerge sunmaqchi iken.

Ilham toxti ependi qatarliqlar teripidin hökümet da'irilirige sunulmaqchi bolghan telepnamining deslepki qismida, tibet qatarliq rayonlargha qaritilghan "ma'arip islahati tereqqiyatida 2010- 2020- yilghiche bolghan ottura we uzun musapilik qarar" ning, Uyghur we tibetlerning naraziliqini qozghighanliqi körsitilgen.

Teklipnamide mundaq déyilgen: "bu qarar chingxeyde élan qilinishi bilenla tibet oqughuchilirining naraziliq namayishigha seweb boldi. Uyghur aptonom rayonida bolsa, rayondiki Uyghur ziyaliyliri we ata-anilarning qattiq narazi bolushigha qarimay bu siyasetning mejburiy ijra qiliniwatqanliqigha birnechche yil boldi."

Hökümet da'irilirige sunulush aldida turghan bu telepnamide," ma'arip islahati qarari" ning Uyghur we tibetler rayonida ijra qilinishi xitayning öz qanuni we bu milletlerning menpe'etige uyghun emesliki, shunga mezkur qararni Uyghur hem tibetlerning qobul qilmaywatqanliqi emeliy pakitlar bilen otturigha qoyulghan.

Telep namide mundaq déyilgen: "Uyghurlarni bu xil siyasetning biwasite ziyankeshlikige uchrighuchilar dések bolidu. Biz bu mesilige süküt qilip turalmaymiz. Milliy barawerlik, ittipaqliq, öz-ara yardem hem chüshinish asasidiki inaq bolghan milletler munasiwiti berpa qilish؛ bizning bash tartip bolmaydighan burchimiz. Chünki meyli 'chingxey qarari ' we yaki 'shinjang qarari ' bolsun, her ikkisidila xitay tili asas؛ ana til qoshumche orun'gha qoyulghan. Bu milletler ma'aripida xitay tili ma'ariptiki asasliq til dep belgilinip, yesli ma'aripidin bashlap yolgha qoyulush belgilen'gen. Bu qararlar ata-anilar hem balilarning qobul qilishini saqlimayla mejburi ijra qiliniwatidu. Hazir hökümet da'iriliri bu qararni '3 ke uyghun ' dep teripleshmekte. Ularning qarishiche, bu qarar merkezning rohi, dölet qanuni hem ammining menpe'itige uyghun iken. Emma, biz merkezning höjjiti, dölet özi belgiligen asasi qanun, Uyghur we tibetler  rayonidiki til muhiti hem tarixi tejribilirimizdin qaraydighan bolsaq, hökümet da'iriliri chiqarghan bu qarar bu rayonlarning emeliy ehwaligha pütünley uyghun kelmeydu.”

 Ilham toxti ependi radi'omiz ziyaritini qobul qilip, da'iriler yolgha qoyuwatqan" qosh tilliq ma'arip qarari"ning Uyghur hem tibetlerning milliy ma'aripini weyran qilish bedilige élip bériliwatqanliqini bayan qilip, xitay hökümitini tenqidligen idi.
 
Ilham toxti ependi qatarliqlar hökümetke yollimaqchi bolghan telepnamide, hökümet da'irilirige hazir yolgha qoyuluwatqan "qosh tilliq ma'arip islahati" namidiki xitay tilini asas qilghan "yekke tilliq ma'arip siyasiti"ni ijra qilishni toxtitish telep qilinip mundaq bayanlar bérilgen: " 'ma'arip islahati qarari' diki oqutushta xitay tilini asas qilish, milliy xitay mekteplirini qoshuwétish, oqutush mezmunigha islahat élip bérish qatarliqlarning hemmisi, qanuniy jehette aptonomiye hoquqigha ige bolush belgilen'gen bu milletlerning öz ana tilini ishlitish hoquqigha tajawuz qilip, bu milletlerning dölet qanunida belgilen'gen milliy aptonomiyilik qanuni hoquqlirini éghir derijide depsende qildi. Döletning milliy siyasitige xilapliq qildi. Partiye we döletning inawitini töküp, xelqning ishenchini yerde qoydi. Xitay tili derslikini yesli ma'aripigha omumlashturush qarari bu milletlerning kéyinki ewladlirini ana til terbiyisidin mehrum qaldurdi. ' Ma'arip islahati qarari' da xitay tili ma'aripini kéngeytish teshebbus qilinishi, emeliyette chong milletchilik nezeriyisini asas qilghan déyishke bolidu. Bu, milletler barawerliki qanunigha xilap. Dölette ortaq ishlinidighan tilning hökümet xizmitide ishlitilidighan birdin-bir til dep chüshinish,' köp milletler asasida birlikke kelgen jumhuriyet' dep élan qilin'ghan dölet namighimu uyghun emes! bu qilmish dölet özi belgiligen  'köp xil til- yéziqlar barawer ishlitilish kérek' dégen qanunighimu xilap. Shunga biz hazir ijra qiliniwatqan' qosh tilliq ma'arip' namidiki xitay tilini asas qilghan yekke tilliq ma'arip siyasitini derhal toxtitishni telep qilimiz. Munasiwetlik da'irilerning bu doklatni tapshurup alghandin kéyinki 60 kün ichide bizge bu mesile heqqide jawab bérishini telep qilimiz.

 Qedirlik radi'o anglighuchi dostlar, ilham toxti ependi qatarliqlar teripidin teyyarlan'ghan 'ana til qayghusi we qosh tilliq ma'aripqa telep' namliq telepnamining kéyinki qismida Uyghur aptonom rayonluq hökümet da'iriliri hazir rayonda yürgüzüwatqan ma'arip siyasiti, til-yéziq siyasiti we milliy siyasitige qarita 6 türlük chaqiriq hem 12 maddiliq konkrét telep otturigha qoyulghan bolup, programmimizning kéyinki qismida bu heqte anglitish bérimiz.