Amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondining sherqiy asiya ishliri dériktori lo'iysa xanim bilen söhbet

Sürette, amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jemiyitining asiya ishliri diréktori loiysa xanim 2009 ‏- yili 8 ‏- ayning 28 ‏- küni istanbulda, teklimakan uyghur neshriyati teripidin orunlashturulghan iptar ziyapiti jeryanida muxbirimiz ziyaritini qobul qiliwatidu.

Lo'iysa xanim iptar ziyapitide, istanbulda pa'aliyet qiliwatqan sherqiy türkistan wexpi, sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyiti, sherqiy türkistan yashlar teshkilati, sherqiy türkistan hemkarliq jem'iyiti qatarliq ammiwi teshkilatlarning mes'ulliri bilen uchrashti hemde ayrim ‏- ayrim söhbetliship pikir almashturdi.

Amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining ghayisi néme? Uyghur teshkilatlargha yardem qilishta némilerni meqset qilidu? Uyghurlardin némilerni kütidu? bu so'allarning jawabigha érishish üchün amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining asiya ishliri dériktori lo'iysa xanimni ziyaret qilduq. Lo'iysa xanim bilen élip barghan söhbitimizning tepsilati töwendikiche.

Su'al: hörmetlik lo'iysa xanim aldi bilen silerning démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining ghaye ‏- meqsetliri heqqide sözlep bergen bolsingiz?

Démokratiyini ilgiri sürüsh fondi dunyaning herqaysi jayliridiki démokratiye teshkilatlirini qollaydu, bu elwette xitaydiki démokratik pa'aliyetlernimu yeni "xitayda yashawatqan pütkül insanlar qandaq qilip démokratiye ichide yashiyalaydu?" dégendek mesililerni öz ichige alidu.  Bolupmu tibetliklerge, Uyghurlargha hetta ichki mongghulda yashawatqan mongghullargha oxshash xelqlerge alahide köngül bölidu. Bu xelqler özlirining siyasiy istiqbalining birdin bir awazidur. Bu sewebtin démokratiyini ilgiri sürüsh fondi sürgündiki Uyghurlarning bezi teshkilatlirini memnuniyet ichide fund bilen teminleymiz shunglashqa ular öz ana wetini üchün démokratik bir kelgüsini qurup chiqish ishlirigha qatnishalaydu.

Su'al: hörmetlik lo'iysa xanim silerning démokratiyini ilgiri sürüsh fondi bezi Uyghur teshkilatlarni qollap maddi we meniwi jehettin yardem qiliwatidu, silerge nisbeten éytqanda, Uyghur teshkilatliri netijilik xizmet qiliwatamdu?

Shundaq, ötken besh yilda, démokratiyini ilgiri sürüsh fondi Uyghur teshkilatlirining pa'aliyetlirige, yeni washin'gitonda "Uyghur amérika birleshmisi" teripidin élip bérilghan "Uyghur insan heqliri layihisi" ge özining tünji maddiy yardimini bashlighandin béri, bu teshkilat we bashqa biz qollighan teshkilatlar xelq'araliq sehnilerde, her yerdiki tinchliqperwer kishilerni Uyghurlarning tartiwatqan zulumliridin xewerdar bolushqa, ehwalni chüshinishke, hemkarlishish we yardem qilishqa chaqirishta heqiqeten özlirining awazini yükseldürdi. Shunglashqa birinchi qedem, shu insanlar Uyghurlarning ijtima'iy hayatida néme ishlarning boliwatqanliqini bilishi lazim, chüshenchiside Uyghurlarning insan heqliridin qanchilik behriman boluwatqanliqi heqqide éniq bir uqum shekillinishi lazim. Yighinchaqlap éytqanda, ular bir qurulush xizmiti, chünki kelgüside ulargha Uyghurlar tartiwatqan zulumlarni keltürüp chiqiwatqan zorawanliqlarni yéniklitish we yoq qilish üchün uni téximu köp netijige aylandurushta éhtiyaj tughulidu. Éniqki, xelq'aradiki tinchliqperwer kishilerning we chet'ellik rehberlerning Uyghurlarni chüshinishimu muhim, emma, elwette xitaylarningmu buni chüshinishi intayin muhim, bu nahayiti chong bir xizmet, we men oylaymenki bu hazir bashlinish nuqtisida, téxiche deslepki qedemlerde.

Su'al: hörmetlik loyisa xanim démokratiyini ilgiri sürüsh fondi hazirghiche peqet amérikida qurulghan Uyghur teshikilatlirighila yardem qiliwatidu dégen qarashlar mewjut bashqa dölettiki Uyghur teshkilatlirighimu yardem qilish pilaninglar barmu yaki peqet amérikidiki Uyghur teshkilatlirighila yardem qilamsiler?

Emeliyette, démokratiyini ilgiri sürüsh fondi amérikida yerleshken ikki teshkilatni fund bilen teminlewatidu: birsi "Uyghur amérika birleshmisi", démokratiyini ilgiri sürüsh fondi pütkül jem'iyetlerni emes belki ularning höjjetleshtürüsh jehettiki kespiy xizmetlirini we insan heqlirige alaqidar pa'aliyetlirini, yeni insan heqlirige alaqidar kespiy xizmetlirini qollawatidu؛ yene biri bolsa rabiye qadir teripidin qurulghan, Uyghur ayalliri we balilar üchün xizmet qilishni meqset qilghan "xelq'araliq Uyghur insan heqliri we démokratiye fondi". Bizning bashqa yene ikki fundimiz bar, yillardin béri ikki teshkilatni fond bilen teminlewatimiz hazirmu dawamlishiwatidu, ular xelq'araliq teshkilatlar, amérikidiki teshkilatlar emes. Birsi miyunxénda ishxanisi bar bolghan, dunya miqyasida ezaliri bolghan "dunya Uyghur qurultiyi". Bu teshkilat ezalirining köpinchisi sürgünde yashaydighan, weten'ge qaytish imkaniyiti bolmighan Uyghurlardin terkib tapqan؛ biz yardem qiliwatqan yene bir teshkilat bolsa, "xelq'araliq Uyghur qelemkeshler kulubi". Bu xelq'aradiki qelemkeshler teripidin qurulghan bir teshkilat. "Qelem - pen " bolsa " söz erkinliki" menisini bildüridu. Her qaysi til guruppisidikiler özlirining kuluplirini quralaydu؛ yazghuchilar uchriship köz qarashlirini ortaqlishalaydu؛ hemde birlikte "söz erkinliki" ni qoghdash üchün xizmet qilalaydu. Shunglashqa éniqki Uyghurlar üchün özlirining "qelemkeshler kulubi" ning bolushi nahayiti muhim. Uyghurlar dunyaning herqaysi jaylirida yashawatidu we wetinidiki Uyghurlarning démokratik heq ‏- hoquqi üchün xizmet qiliwatidu. Bularning hemmisi démokratiyini ilgiri sürüsh fondining meqsiti we muhim xizmetliri ichide yer alidu.

Su'al: hörmetlik loyisa xanim sizning bu qétimqi türkiyini ziyaret qilishtiki asasi meqsitingiz heqqide sözlep bergen bolsingiz?

Men bu bir heptidin béri "xelq'araliq Uyghur qelemkeshler kulubi" ning birinchi qétimliq qurultiyini közitish üchün istanbulda turuwatimen. Gerche bu kulub san jehettin nahayiti az ezalardin terkib tapqan bolsimu emma ular ezeldin yüz-turane uchrishish imkaniyitige érishelmigen. Kishilerning öz-ara öginishi, memliketliride tartiwatqan zulumlarni chüshinish, bashqa yazghuchilarni tingshash, rohi jehettiki hemkarliq, ochuq - yoruq we insaniy roh, söz erkinliki jehettiki ortaq héssiyati, hemkarliq we ortaq démokratik qimmet qarashliri kishini intayin rohlanduridu, bu xil ehwallar del démokratiyini ilgiri sürüsh fondining meqsitidur. Démokratiyini ilgiri sürüsh fondidiki insanlar buni emeliy herikette körüshtin, kishilerning öz menpe'eti üchün emes belki zulum ichidiki insanlargha qol uzartishni xalaydighanliqini körüshtin memnuniyet hés qilidu.

Su'al: hörmetlik loy'isa xanim erkin asiya radi'osi arqiliq Uyghurlargha démekchi bolghan sözingiz barmu?

Erkin asiya radi'osining bu güzel Uyghurche anglitishini tingshawatqan Uyghurlar üchün, démekchi bolghinim shu: " Uyghur dostlar, men silerdin dunyaning herqaysi jaylirida silerning dostliringlarning barliqigha ishinishinglarni ümid qilimen. Istanbuldiki bu uchrishish buning eng tipik misali bolalaydu. 18 Ge yéqin dölettin kelgenler Uyghurlarning ehwalidin tünji qétim melum derijide xewerdar bolghan bolsa, bashqilar, yeni xitay yazghuchilarnimu öz ichige alghan ezalar alliqachan bu xizmet üchün öz tirishchanliqlirini körsitishke tirishiwatidu. Bu yerdiki hemmeylen, yeni xelq'ara qelemkeshler yighinigha texminen 20 dölettin kelgen qatnashquchilar Uyghurlarning insan heqliri küreshlirige küch qoshush meqsitide dostluq menzilige ulashtuq."