Séntebir weqesidin ilgiri "bölgünchi", séntebirdin kéyin bolsa "térrorchi"

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

11-Séntebir weqesidin kéyinki xitay metbu'atlirida élan qilin'ghan maqalilarda Uyghur rayonidiki bir neper diniy zatni bu rayonda yüz bergen atalmish terroluq we zorawanliq weqelerning asaliq jawapkari qilip teswirlenmekte. Béyjingliq yazghuchi zhang shinning Uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliq we qarshiliq herketlirini xitay hökümitining nuqti'ineziri boyiche eks ettürgen we 2004-yili élan qilghan "döletning sheripi" namliq romanida, bu diniy zatni Uyghurlar wetinide yüz bergen atalmish térrorluq weqelirige arqida turup, qomandanliq qilidighan, térrorchilarning kattiwéshi qilip teswirligenidi.

Yanwar éyining bashlirida pamir étikide yüz bergen weqedin kéyin, xitay metbu'atlirida élan qilin'ghan, atalmish sherqi türkistan térrorchilirining jinayi qilmishlirini pash qilish meqsitidiki maqalilardimu, bu diniy zat terrorchilarning eng chong kattiwéshi qilip körsitilmekte.

Baliliq we yashliq dewridiki ablikim mexsum

Xitay metbu'atliri eyiblewatqan bu kishi del Uyghurlar teripidin alahide hörmetlinidighan diniy zat qarghiliqliq ablikim mexsum hajimdur.

1924-Yili Uyghur rayunining guma nahiyiside tughulghan ablikim mexsumning dadisi abdujélil damollam 30-yillarning bashliridiki sherqi türkistan milli azadliq inqilabining rehberliridin, tarixchi muhemmet emin bughraning yéqin dosti bolup, u, 30-yillardiki inqilabning aktip ishtrakchisi idi. Inqilap meghlup bolghandin kéyin oghli ablikim mexsumni élip, muhemmet emin bughra bilen chet'elge chiqip ketken abdujélil damollam, kéyin wetinige qaytip kelginide shing shisey da'irliri teripidin qolgha élinip, öltürülgen we kichik yashtiki ablikim türmige tashlan'ghanidi.

Sherqi türkistandiki bir qanche qétimliq inqilabning meghlup bolushidiki seweblirining birining xelqining nadanliqi ikenlikini tonup yetken ablikim mexsum bu xelqni oyghitish üchün diniy we penni bilimlerni bérilip öginish kéreklikini tonup yétidu. Ablikim mexsum öz nahiyisidiki mektepni püttürgendin kéyin, zamanisidiki dangliq bilim yurtlirining biri bolghan "qeshqer xanliq medrisi" de oqup, özining diniy we penni bilimlirini ashuridu.

1944-Yili 11-ayda ghuljida qurulghan "sherqi turkistan jumhuriyiti" ning ilhami bilen qaghiliq we tashqorghanlarda kötürülgen qoralliq qozghilangning rehberliridin birimu ablikim mexsum idi. Qasimjan qembiri bashchiliqidiki sherqi turkistan jumhuriyitining qisimliri jenubtin chékin'gendin kéyin, ablikim mexsum sebdashliri bilen bille qolgha élinidu. Amma ürümchide qurulghan "birleshme hökümet" ning mu'awin re'isi muhemmet emin bughra ikki yildin kéyin uni türmidin qutulduriwalidu.

Gomindang dewride mektep achidu, kompartiye dewride türmide yatidu

Ablikim mexsum hajim shundin kéyin qaghiliq nahiyisige yerlishidu we muhemmet emin bughraning mesliheti bilen diniy we milli tuyghulardin yiraqlashqan Uyghur yashlirini terbiyilesh üchün diniy mektep achidu. Sherqi türkistanning herqaysi jayliridin qabiliyetlik yashlarni tallap oqutidu we bu yashlarni milli we diniy rohta terbiyileydu.

. 1954-Yili xotende ablimit damollam bashchilighida xitay kommunistlirigha qarshi qoralliq qozghilang kötürilidu. Xitay da'irliri bu herikette ablikim mexsumning qoli bar, dep qarap uni qolgha alidu. Shing shisey we gomindang türmilirida yatqan ablikim mexsum tunji qétim xitay kommunistlirining türmiside ikki yildin oshuq yatidu.

1959-Yiligha kelgende xitay hökümiti ilgiriki birqanche qétimliq xitay kommunist hakimiyitige qarshi kötürülgen qozghilanglargha ablikim mexsumning oqughuchilirining qatnashqanliqini we bu qozghilanglargha uning astirittin rehberlik qilghanliqini ilgiri sürüp, uni qolgha alidu. Bu qétim u xitayning qarangghu türmiside 20 yildin oshuq yatidu we éghir jismani emgeklerge sélinidu.

Ablikim mexsum hajim 1979 –yili türmidin chiqipla yene qarghiliq nahiyiside diniy mektep achidu we Uyghur rayunining herqaysi jayliridin kelgen minglighan yashni diniy we milliy rohta terbiyileydu. Hemde saghlam diniy étiqat, milliy örp-adetlerni qoghdash we milliy rohni oyghitish teshwiqati élip baridu. U bu heriketliri bilen Uyghurlar ichide alahide shöhret qazinidu. Hetta xitay da'irliri uni kontrol qilish üchün, nahiyilik siyasi meslihet kéngishining mu'awin re'isimu qilidu.

Ablet nur: ablikim mexsum wetinini, xelqini oylaydighan sherqi turkistan oghlani

Kanadadiki siyasi pa'aliyetchi we diniy zat ablet nur ependi ablikim mexsumning Uyghurlarning munewer oghlani ikenlikini, uning wetini, milliti üchün qilghan ehmiyetlik xizmetlirining xitay hökümitining menpetlirige zit kelgenlikini ilgiri sürüp mundaq dédi:

"Ablikim mexsum hajim sherqi turkistan xelqighe wekillik qilalaydighan bir diniy zat. U xelqige özining dinini ögitish üchün uzun yil xitay türmiside yatti. Xitaylarning Uyghurlarni pütünley assimilyatsiye qilip yoqitish plani bar. Ular bu pilanni emelge ashurush üchün aldi bilen Uyghurlarni dindin yiraqlashtursa, ular xitaylishidu, kommunislishidu. Ablikim hajim dinning nime ikenlikini xelqighe bildürüsh arqiliq, xitayning bu planigha zerbe berdi. Yéqindin buyan xitaylar ablikim mexsumning taliplirini terrorist, dégendek qalpaqlar bilen yoq qilishqa urunmaqta. Ularni terrorist qilish we ulargha qara suwash üchün aldi bilen ularning ustazini eski adem qilip chiqish kérek. Gerche xitay hökümiti ablikimni mexsum hajini oz waqtida siyasi meslihet kéngishige eza qilip ishletken bolsimu, bügünki kün'ge kelgende xitay özining siyasitini aqlash üchün uninggha, térrorchi qalpiqi kiygüzüsh zörür boliwatidu. Emiliyette ablikim mexsum hajim térrorchilarning beshi emes, térrorluq pa'aliyet élip barghanmu emes. Shundaqla u siyasetchimu emes, u peqet xelqini, wetinini söyidighan diniy zat. Xitaylarning ablikim mexsum hajimni térroristlarning beshi qilip körsitishi sherqi türkistan xelqighe qilin'ghan bir töhmet.

Séntebir weqesidin ilgiri "bölgünchi", séntebirdin kéyin "térrorchi"

Xitay ziyalisi ma dajén teripidin yézilghan we 11-séntebir weqesidin ilgiri élan qilin'ghan, Uyghurlarning xitay kommunistlirigha qarshi élip barghan heriketliri bayan qilin'ghan "dölet menpe'eti hemmidin ela" namliq kitabta ablikim mexsum hajini "qalduq sherqi türkistanchi bölgünchi", we uni Uyghur rayonidiki "bölgünchilik heriketliri" ning bash menbesi dep atighan, we bu kitabta yene uning "bölgünchilik pa'aliyetliri" üchün türkiyidiki sherqi türkistan wexpisidin ixtisadiy yardem alghanliqi ilgiri sürülgenidi.

Amma 11-séntebir weqesidin kéyin xitay metbu'atlirida otturigha chiqqan maqalilarda bolsa, ablikim mexsumning nopuzidin paydilinip, térrorchilarni özige tartqanliqi we ulargha térrorluq bazilirini qurup bergenliki we uning Uyghur rayonidiki "térrorluq pa'aliyetliri" üchün talibanlardin ixtisadiy yardem alghanliqi ilgiri sürülmekte. Emiliyette 1997-yili afghanistanda talibanlar herkiti otturigha chiqqanda ablikim mexsumning wapat bolghanliqigha 4 yil bolup qalghanidi.

Ablet nur: xitay hökümitining neziride wetinini, millitini, dinini söyüshning özi térrorchiliq hésablinidu

Ablet nur ependi xitay da'irliri Uyghurlarni eyipleshte qolliniwatqan "bölgünchi" dégen sözning ornigha dewrning özgirishige maslashturup "térrorchi" ibarini qolliniwatqanliqini bayan qilip mundaq dédi:

Xitay nurghun ademni térrorchi, bölgünchi, dégendek qalpaqlar bilen türmilerge solawatidu. Türmige soliniwatqanlarning köpliri, özining wetinini, xelqini söygen dindar insanlar bolup, buning ichide yene nurghun wetenperwer ziyalilar bar. Wetini, xelqi üchün yüriki soqqan insanlarni xitay yaxshi körmigenliki, uning üstige ular Uyghur we musulman bolup qalghanliqi üchünla terrorchi, digen qalpaqlar keydürülüp yoq qilish kerek boliwatidu. Huddi müshük özining aslinini yemekchi bolsa, xeqlerning aslinini yewetti, diyishidin qorqup, uni shashqan, dep yiginige oxshash. Xitaymu sherqi türkistanliqlarni öz puxrayimiz, sherqi türkistanni bizning tupriqimiz, dep dawa qilidu. Ularni yoq qilish üchün ularni aslan dise yoq qilalmaydu. Shuning üchün ularni shashqan dep turup yoqutiwetish kerek. Xitay hökümiti bu mexsetke yetish üchün terrorchi we bölgünchi, digen suni isimlarni otturigha chiqiriwatidu.

Ablikim mexsumning Uyghurlar ichidiki nopuzining barghansiri éship bériwatqanliqini sezgen xitay da'irliri Uyghurlarning naraziliqlargha qarimay, 80- yillarning axirliri uning achqan mektipini taqaydu we pa'aliyetlirini chekleydu.

Uyghurlarning diniy saheside aqartish élip bérip, alahide bir dewir yaratqan ablikim mexsum 1993-yili 6-ayning 19-küni bu dunya bilen widalishidu. Amma uning ölümi yene Uyghurlarning xitay da'irlirige qarshi naraziliq herketlirining otturigha chiqishigha sewebchi bolidu. (Kamil tursun)