Afghanistanda prézidént saylimi élip bérilidu

Dushenbe, 17 - awghust küni élip bérilghan afghanistan prézidéntlik saylimi yighilishida, 3 kandidatlarning biri, sabiq tashqi ishlar ministiri, tajiklardin bolghan, abdullah abdullah ependi qollighuchiliri bilen qol élip körüshüwatqan körünüsh.

Bu afghanistan tarixida tunji körülgen bir ehwal bolup, gherb elliri közetküchiliri afghanistanda démokratiyining bix sürüshke bashlighanliqini ilgiri sürüshmekte.

Gerche saylam pa'aliyetliri démokratik usullargha layiq élip bériliwatqan bolsimu, emma buning bilen birlikte rayonda taliban küchlirining tehditlirimu artmaqta. Ularning saylam küni bilet tashlaydighan orunlargha hujum élip baridighanliqigha da'ir tehditliri kishilerde endishe peyda qiliwatqan bolup, buning saylamgha bilet tashlighuchilarning taliban hujumliridin qorqup, bilet tashlashqa kelmeslikige seweb bolushidin ensirimekte.

B b s radi'osi afghan bölümining tekshürüshiche, hökümet afghanistanning yüzde 30 ini téxi kontrol qilalmighan bolup, bu, taliban küchliri eng küchlük bolghan afghanistanning jenubi rayonliri iken. Bu rayonlarda afghan hökümiti peqetla sheher merkezlirinila kontrol qiliwatqan bolsimu, emma etraptiki yéza - bazarlar bolsa talibanning qol astida turmaqta.

Bu qétimliq saylamgha 41 namzat qatnashqan. Emma bularning ichidiki eng muhim 3 reqib bolsa afghanistanning hazirqi jumhur re'isi xamit karza'i, sabiq tashqi ishlar ministiri abdullah abdullah, sabiq iqtisad ministiri eshref ghani qatarliqlardur.

Türkiye istratégiye tetqiqat merkizining tetqiqatchisi jélalettin yawuzning bu heqtiki tetqiqat maqaliside körsitilishiche, amérika hazir saylamning bixeter ötküzülüshige kapaletlik qilish üchün rayonda eskiri küchlerni küchlendürmekte. Alahide déngiz, piyade komandirlirinimu aldinqi sepke yollighan amérika, talibanlar merkezlik halda yerleshken etrapi sarp taghliri bilen qorshalghan daxaneh bazirigha hujum qozghidi. 400 Amérikiliq déngiz eskiri we 100 ge yéqin afghanliq esker élip barghan bu hujumgha bombardimanchi ayropilan we tik ucharlar ishlitilgen bolup, bu hujum talibanning taghlardin olturaq rayonlargha kélip saylamgha buzghunchiliq qilidighan yolini étishni meqset qilidiken.

Emma saylamgha az qalghanséri talibanlarmu heriketlirini köcheytiwatqan bolup, ular 11 - awghust küni deslep afghanistanning shimalidiki gérman qisimlirining qoghdishi astida bolghan we nisbeten ténch hésablinidighan qunduz wilayitidiki bir saqchixanini oqqa tutqan. Talibanning bu xil zorawanliq heriketliri saylamgha tehdit peyda qiliwatqan bolup, hetta nurghun namzatlarmu taliban küchliridin qorqqanliqi üchün saylamgha peqet özlirining isimlirini we plakatlirini ewetish bilenla toxtap qalghan. Uning üstige sünniy musulmanlarning eng radikal qaniti dep qarilidighan talibanlarda ayal kishilerning siyasetke kirishige qet'iy ruxset qilinmighanliqtin, saylamgha qatnashqan ayal namzatlarmu qattiq endishe ichide iken.

Afghanistanda élip bérilidighan bu saylamgha amérika, rusiye, xitay qatarliq döletler intayin ehmiyet bériwatqan bolup, dunyaning eng kembeghel döliti bolghan, uning üstige néfit yaki tebi'iy gaz bayliqimu bolmighan afghanistanda élip bérilidighan saylam némishqa dunyaning diqqitini bunchilik tartidu?

Türkiye istratégiye tetqiqat merkizining tetqiqatchisi jélalettin yawuz ependi bu heqtiki mulahize maqaliside mundaq dep yazidu: " buning eng muhim sewebi, afghanistanning ottura asiya bilen hindi okyanning arisigha orunlashqan bolushidur. Yeni ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining néfit we tebi'iy gaz bayliqlirini hindi okyan'gha ulashturidighan eng qisqa yol afghanistandin ötidu. Ottura asiyada söz igisi bolushni arzu qilidighan amérika üchün afghanistan intayin muhim istratégiyilik ehmiyetke ige. Buning bilen birlikte ottura asiyani özige tewe bir arqa hoylidek köridighan rusiye we xitay üchünmu afghanistan intayin muhim. Ular ottura asiyagha amérikigha oxshash bashqa küchlerning singip kirishining aldini élish üchün afghanistanni bir qorghan dep qaraydu."

Saylamning bixerliki üchün saylam küni 200 ming afghan eskiri we 100 ming nato eskiri wezipe öteydighan bolup, 34 wilayettin 17 milyon saylighuchi özining jumhur re'isi we 420 neper wilayet mejlis ezalirini saylap chiqidu.

Bu qétimqi saylamda xamit karza'ining qayta saylinish éhtimali intayin yuqiri bolup, uningdin qalsila abdullah abdullahmu saylamning ikkinchi küchlük namzati dep qaralmaqta. Xamit karza'iy 1957 - yili kandaharda tughulghan bolup, hindistanda oqughan we nurghun qétim amérikida bolghan. U 1980 - yillarda afghanistanda rus ishghaligha qarshi mujahid bolup jengge qatnashqan. Pakistanda sürgünde yashighan mezgilide talibanni qollighan, kéyin dadisining taliban teripidin qetli qilinishi bilen taliban'gha qarshi terepke ötüp, taliban'gha qarshi küchler yighilghan qendixargha qaytqan.

2001 - Yili amérikining afghanistan'gha kirishi bilen amérikining qollishgha ériship 2002 - yili afghanistanning jumhur re'isi bolghan. 2005 - Yili élip bérilghan saylamda bolsa xelqning awaz bérishi bilen 2 - qétim jumhur re'isi bolup saylan'ghan. Bu qétimqi saylamdimu karza'ining yéngip chiqish éhtimali zor dep qaralmaqta.

Afghanistanda beshi chong, üchi nisbeten kichik bolup jem'i 30 din artuq étnik guruppa yashaydighan bolup, ularning til, medeniyet we turmush adetlirimu bir - biridin perqliq. Afghanlarning 80 pirsenti sun'iy, 18 pirsentke yéqini shiye. Afghanistanda 45 prsentlik nopus bilen eng chong étnik guruppa peshtunlar bolup, tili sherqiy iranche dep bilinidighan peshtunchidur.

Afghanistandiki ikkinchi chong étnik guruppa bolsa tajiklar bolup, ular nopusning 28 pirsentini teshkil qilidu. Tajiklar peqet tajikistan bilen chégridash rayonlardila emes, paytext kabuldimu nopusning köp qismini teshkil qilidu. Tajiklar afghanistanning bilim sewiyisi yuqiri kishiliri bolup, hakimiyettiki muhim orunlarni tajiklar igiligen. Qalghan 21 pirsentni bolsa hazar, özbek we türkmen qatarliq étnik guruppilar teshkil qilidu.