Америка баш әлчиси гәрий лу америкиниң хитай кишилик һоқуқ хатирисидики әндишиси күчийиватқанлиқини билдүрди

Америкиниң хитайда турушлуқ баш әлчиси гәрий лу чаршәнбә күни америка бирләшмә ахбарат агентлиқиниң мәхсус зияритини қобул қилип, америка хитай мунасивити вә икки дөләт арисида сақлиниватқан нөвәттики мәсилиләр һәққидә тохталди. У америка-хитай мунасивити бир-биригә чәмбәрчас бағлинип кәткән болсиму, бирақ хитайниң бәзи мәсилиләргә тутқан позитсийиси америкиниң әндишисини күчәйтиватқанлиқини билдүргән. Гәрий луниң илгири сүрүшичә, хитай кишилик һоқуқ хатирисидики чекиниш америкиниң әндишисини күчәйтиватқан саһәләрниң биридур.

Гәрий лу, хитайда кишилик һоқуқ дәпсәндичилики еғирлашқанлиқи, әрәб дунясидики хәлқ исянлириниң хитай рәһбәрлирини қорқутуп, исянниң хитайға тутушуп кетиш хәвпи уларда әнсизлик пәйда қилғанлиқини билдүргән. У, паалийәтчи вә адвокатларниң кәң көләмлик тутқун қилинғанлиқи, әдлийә мустәқиллиқиниң йоқлуқи, “бу саһәдики вәзийәт начарлишиватқанлиқи, йеқинқи бир қанчә айда яки өткән бир йилда америкиниң җиддий диққитини қозғайдиған вәқә вә һадисиләрниң йүз бәргәнлики” ни тәкитлигән.

Униң илгири сүрүшичә, у баш әлчилик вәзиписини тапшурувелип, хитайдики паалийәтчи, адвокат вә диний затларни өз ичигә алған нурғун кишиләр билән учрашқан. Бирақ у хитай пуқралириниң пикир қилиш әркинлики һәққидә тохтилип, бу кишиләрниң диний әркинлик қатарлиқ назук мәсилиләрдә пикир баян қилиштин биарам болидиғанлиқи, киримни ашуруш, аяллар вә аққун ишчиларниң турмуш өлчимини юқири көтүрүш қатарлиқ адәттики мәсилиләрдиму пикир баян қилишни әпсиз һес қилидиғанлиқини билдүргән.

Америкида турушлуқ хитай иҗтимаий мәсилиләр мутәхәссиси шйе шйәнҗүн әпәнди хитай кишилик һоқуқ вәзийитиниң яхшилиниши икки хил шәрткә бағлиқ икәнликини билдүрди.

У мундақ дәйду: “мениңчә җуңго кишилик һоқуқ вәзийити буниңдин кейин техиму начарлишиши мумкин. Чүнки җуңго кишилик һоқуқ яхшилиниши үчүн икки алдинқи шәрт лазим. Биринчиси, җуңгониң дөләт күчи аҗизлишиши, иккинчиси, ғәрб билән болған мунасивити юмшиши керәк. Һазир буниң һәр иккилиси яхши әмәс. Җуңгониң дөләт күчи давамлиқ күчийиватиду. Ғәрб билән җуңгониң мунасивити болса техиму җиддиләшмәктә. Шуңа җуңгониң кишилик һоқуқ вәзийити техиму начарлишиши мумкин.”

Гәрий лу өткән йили президент обама тәрипидин америкиниң хитайда турушлуқ баш әлчиликигә тәйинлинип, америка тарихидики хитай нәсиллик тунҗи америка әлчиси болуп қалған. У бу йил 8‏-айда баш әлчилик вәзиписини тапшурувелип, рәсмий хизмәткә чүшкән иди. Хитай нәссилик бир кишиниң хитайда турушлуқ америка баш әлчиликигә тәйинлиниши хитай тор бәтлиридә муназирә қозғиған. Униң америка-хитай мунасивитини алға сүрүшкә түрткә болидиғанлиқи һәққидики сөзи мунасивәтлик тәрәпләрниң қарши елишиға еришкән иди.

Бирақ шйе шйәнҗүн әпәнди гәрий луниң чаршәнбә күни қилған сөзи хитайниң әмәлийитигә бир аз йеқинлашқанлиқини билдүрди. Шйе шйәнҗүнниң илгири сүрүшичә, хитайдики мәсилә демократийә вә кишилик һоқуқни әмәлийләштүрмәслик мәсилиси әмәс, бәлки буни әмәлийлиләштүрүшкә түрткә болидиған оттура қатлам синипиниң йоқлуқидур.

Шйе шйәнҗүн “униң бу хил көз қариши җуңгониң әмәлийитигә бир аз йеқинлишиду. Бирақ бу җуңго мәсилисиниң һеқиқи маһийитини әкс әттүрмәйду. Җуңгониң мәсилиси қанун-түзүмниң йетәрсизлики, адәмни адәм башқуруш мәсилисидур. Бундақ җәмийәт қурулмиса, оттура қатлам синипи шәкилләнмәйду. Чүнки оттура қатлам бир хил қануни һоқуқ уқуми. Оттура қатлам пәқәт қануни қоғдашқа еришкән әһвалда мәвҗут болуп туриду. Болмиса пулдар байлар пәйда болуши мумкин. Бирақ улар оттура қатлам синипи болалмайду. Оттура қатлам синипиниң мал мүлки қанун тәрипидин қоғдалған болиду. Униң әркинлики, аилиси, сөз әркинлики қануни капаләткә игә болуши керәк. Бирақ җуңгоға охшаш кишилик бихәтәрлик капаләткә игә болмиған бир әлдә қандақтур оттура қатлам синипи мәвҗут болуп туралмайду. Бундақ әлдә кишиләрниң қолидики пули пәқәт һөкүмәт тарқитип бәргән қәғәзла халас” дәп көрсәтти.

Ғәрб дуняси илгири хитайниң базар игиликини йолға қоюшиға ярдәм қилса, базар игилики хитай җәмийитиниң либираллишишини алға сүрүп, хитай һөкүмитиниң демократийилишидиғанлиқини пәрәз қилишқан иди. Бирақ шйе шйәнҗүн ғәрбниң бу мәсилидә мәғлуп болғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: “бу қияс әслидинла бир хаталиқтур. Йәни марксизимни чүшиниш мәсилисидики хаталиқтур. Бу иқтисади база сиясий қурулмини бәлгиләйду, дегән уқум асасиға қурулған. Бирақ җуңгониң әһвали әзәлдинла буниң тәтүри. Йәни җуңгониң әһвалида сиясий үсти қурулма изчил иқтисади базини бәлгиләп кәлгән. Мана бу җуңго билән ғәрб арисидики зор пәрқләрниң бири.”

Гәрий луниң чаршәнбә күн елан қилған сөһбити америка баш әлчисиниң йеқинқи 4 күндин буян хитай кишилик һоқуқ мәсилисини 2‏-қетим тилға елишидур. У 10-декабир дуня кишилик һоқуқ күни мунасивити билән елан қилған баянатида әскәртип, хитайниң өктичиләрни, кишилик һоқуқ адвокатлирини нәзәрбәнд қилиш, түрмигә ташлаш вә тутқун қилиши, диний әркинликни бесип, тибәт уйғур вә христиан җамаитиниң диний ибадәт паалийитини чәклиши хитайни униң йәтмәкчи болған нишаниға елип бармайдиғанлиқини билдүргән иди.