Amérika bash elchisi geriy lu amérikining xitay kishilik hoquq xatirisidiki endishisi küchiyiwatqanliqini bildürdi

Amérikining xitayda turushluq bash elchisi geriy lu charshenbe küni amérika birleshme axbarat agéntliqining mexsus ziyaritini qobul qilip, amérika xitay munasiwiti we ikki dölet arisida saqliniwatqan nöwettiki mesililer heqqide toxtaldi. U amérika-xitay munasiwiti bir-birige chemberchas baghlinip ketken bolsimu, biraq xitayning bezi mesililerge tutqan pozitsiyisi amérikining endishisini kücheytiwatqanliqini bildürgen. Geriy luning ilgiri sürüshiche, xitay kishilik hoquq xatirisidiki chékinish amérikining endishisini kücheytiwatqan sahelerning biridur.

Geriy lu, xitayda kishilik hoquq depsendichiliki éghirlashqanliqi, ereb dunyasidiki xelq isyanlirining xitay rehberlirini qorqutup, isyanning xitaygha tutushup kétish xewpi ularda ensizlik peyda qilghanliqini bildürgen. U, pa'aliyetchi we adwokatlarning keng kölemlik tutqun qilin'ghanliqi, edliye musteqilliqining yoqluqi, “Bu sahediki weziyet nacharlishiwatqanliqi, yéqinqi bir qanche ayda yaki ötken bir yilda amérikining jiddiy diqqitini qozghaydighan weqe we hadisilerning yüz bergenliki” ni tekitligen.

Uning ilgiri sürüshiche, u bash elchilik wezipisini tapshuruwélip, xitaydiki pa'aliyetchi, adwokat we diniy zatlarni öz ichige alghan nurghun kishiler bilen uchrashqan. Biraq u xitay puqralirining pikir qilish erkinliki heqqide toxtilip, bu kishilerning diniy erkinlik qatarliq nazuk mesililerde pikir bayan qilishtin bi'aram bolidighanliqi, kirimni ashurush, ayallar we aqqun ishchilarning turmush ölchimini yuqiri kötürüsh qatarliq adettiki mesililerdimu pikir bayan qilishni epsiz hés qilidighanliqini bildürgen.

Amérikida turushluq xitay ijtima'iy mesililer mutexessisi shyé shyenjün ependi xitay kishilik hoquq weziyitining yaxshilinishi ikki xil shertke baghliq ikenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Méningche junggo kishilik hoquq weziyiti buningdin kéyin téximu nacharlishishi mumkin. Chünki junggo kishilik hoquq yaxshilinishi üchün ikki aldinqi shert lazim. Birinchisi, junggoning dölet küchi ajizlishishi, ikkinchisi, gherb bilen bolghan munasiwiti yumshishi kérek. Hazir buning her ikkilisi yaxshi emes. Junggoning dölet küchi dawamliq küchiyiwatidu. Gherb bilen junggoning munasiwiti bolsa téximu jiddileshmekte. Shunga junggoning kishilik hoquq weziyiti téximu nacharlishishi mumkin.”

Geriy lu ötken yili prézidént obama teripidin amérikining xitayda turushluq bash elchilikige teyinlinip, amérika tarixidiki xitay nesillik tunji amérika elchisi bolup qalghan. U bu yil 8‏-ayda bash elchilik wezipisini tapshuruwélip, resmiy xizmetke chüshken idi. Xitay nessilik bir kishining xitayda turushluq amérika bash elchilikige teyinlinishi xitay tor betliride munazire qozghighan. Uning amérika-xitay munasiwitini algha sürüshke türtke bolidighanliqi heqqidiki sözi munasiwetlik tereplerning qarshi élishigha érishken idi.

Biraq shyé shyenjün ependi geriy luning charshenbe küni qilghan sözi xitayning emeliyitige bir az yéqinlashqanliqini bildürdi. Shyé shyenjünning ilgiri sürüshiche, xitaydiki mesile démokratiye we kishilik hoquqni emeliyleshtürmeslik mesilisi emes, belki buni emeliylileshtürüshke türtke bolidighan ottura qatlam sinipining yoqluqidur.

Shyé shyenjün “Uning bu xil köz qarishi junggoning emeliyitige bir az yéqinlishidu. Biraq bu junggo mesilisining héqiqi mahiyitini eks ettürmeydu. Junggoning mesilisi qanun-tüzümning yétersizliki, ademni adem bashqurush mesilisidur. Bundaq jem'iyet qurulmisa, ottura qatlam sinipi shekillenmeydu. Chünki ottura qatlam bir xil qanuni hoquq uqumi. Ottura qatlam peqet qanuni qoghdashqa érishken ehwalda mewjut bolup turidu. Bolmisa puldar baylar peyda bolushi mumkin. Biraq ular ottura qatlam sinipi bolalmaydu. Ottura qatlam sinipining mal mülki qanun teripidin qoghdalghan bolidu. Uning erkinliki, a'ilisi, söz erkinliki qanuni kapaletke ige bolushi kérek. Biraq junggogha oxshash kishilik bixeterlik kapaletke ige bolmighan bir elde qandaqtur ottura qatlam sinipi mewjut bolup turalmaydu. Bundaq elde kishilerning qolidiki puli peqet hökümet tarqitip bergen qeghezla xalas” dep körsetti.

Gherb dunyasi ilgiri xitayning bazar igilikini yolgha qoyushigha yardem qilsa, bazar igiliki xitay jem'iyitining libirallishishini algha sürüp, xitay hökümitining démokratiyilishidighanliqini perez qilishqan idi. Biraq shyé shyenjün gherbning bu mesilide meghlup bolghanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Bu qiyas eslidinla bir xataliqtur. Yeni marksizimni chüshinish mesilisidiki xataliqtur. Bu iqtisadi baza siyasiy qurulmini belgileydu, dégen uqum asasigha qurulghan. Biraq junggoning ehwali ezeldinla buning tetüri. Yeni junggoning ehwalida siyasiy üsti qurulma izchil iqtisadi bazini belgilep kelgen. Mana bu junggo bilen gherb arisidiki zor perqlerning biri.”

Geriy luning charshenbe kün élan qilghan söhbiti amérika bash elchisining yéqinqi 4 kündin buyan xitay kishilik hoquq mesilisini 2‏-qétim tilgha élishidur. U 10-dékabir dunya kishilik hoquq küni munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida eskertip, xitayning öktichilerni, kishilik hoquq adwokatlirini nezerbend qilish, türmige tashlash we tutqun qilishi, diniy erkinlikni bésip, tibet Uyghur we xristi'an jama'itining diniy ibadet pa'aliyitini cheklishi xitayni uning yetmekchi bolghan nishanigha élip barmaydighanliqini bildürgen idi.