Америка иранниң ядро мәсилисидә хитайға бесимни ашурмақчи

2008 - Йили 9 - ийул күни, иранниң намәлум бир чөлидә башқурилидиған бомба синиқи елип бериливатқан көрүнүш.

Б б с ниң бу һәқтики хәвиридин мәлум болушичә, "иран ядро қоралиға игә болуши мумкин" дегән әндишиләр, парс қолтуқи дөләтлиридә бәс - бәстә қорал сетивелиш долқуни шәкилләндүргән.

Хәвәрдә ейтилишичә, әрәб әллири ирандин келидиған тәһдиткә қарши җәмий 123 милярд долларлиқ қорал - ярақ сетивалған. Буларниң арисида биринчи орунда турудиғини сәуди әрәбистани болуп, сәуди әрәбистани америкидин 67 милярд доллар қиммитидә қорал сетивелиш үчүн келишим имзалиған. Буниңдин сирт, әрәб бирләшмә хәлипилики 35 милярд, умман 12 милярд, кувәйт 7 милярд долларлиқ қорал сетивелиш үчүн америка билән келишим түзгән.

Хәвәрдә ейтилишичә, иранниң йеқинда ядро беши елип йүрәләйдиған узун мусапилик башқурулидиған бомба ясап чиққанлиқи, парс қолтуқи дөләтлириниң бу җәһәттики әндишини техиму ашурған. Шуңа әрәб бирләшмә хәлипилики һава мудапиә системиси орнитиш үчүн тәйярлиқ қилған, шундақла йәнә франсийидин 80 күрәшчи айропилан сетивелишни пиланлиған.

Б б с да көрситишичә, бу, тинчлиқ шараитида елип берилған әң чоң қорал - ярақ тиҗарити һесаблинидикән. Иранниң уран қоюлдуруши вә буниңға қарши әрәб дөләтлириниң бәс - бәс билән қорал - ярақ сетивелишқа башлиши, районниң тинчлиқиға тәһдит пәйда қиливатқан болуп, бу хил әһвал түркийә қатарлиқ дөләтләрниң хәвпсизликигиму тәһдит шәкилләндүридикән.

Түркийә президенти абдуллаһ гүл ню-йорктики йиғин алдида бирләшмә агентлиқиға қилған сөзидә бу вәзийәтниң оттура шәрқниң тинчлиқи үчүн пайдисиз икәнликини тәкитләп, оттура шәрқниң чоқум ядро қораллардин йирақ туруши керәкликини билдүргән.

Игилинишичә, түркийә президенти абдуллаһ гүл бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң омумий йиғинида сөзләйдиған нутқидиму, оттура шәрқни ядро қоралидин халий болушқа чақиридикән. Абдуллаһ гүл иранниң ядро мәсилиси үстидә тохтилип, иранни хәлқара атом енергийә комитети билән йеқиндин һәмкарлишишқа чақирған.

Гәрчә иран өзи қоюлдуруватқан уранларниң енергийә һасил қилишқа ишлитилидиғанлиқини билдүрүп келиватқан болсиму, әмма униң хәлқара атом енергийә комитетиниң тәкшүрүшлиригә маслашмаслиқи гуман пәйда қилмақта.

Бүгүн америка енергийә министирлиқиниң министири сетивен чу иран билән ядро сөһбитигә қайта башлашни үмид қилидиғанлиқини, әмма иранниң сәмимий болуши керәкликини билдүрди.

Иран ташқи ишлар министири рамин меһманпәрәст болса иранниңму америка билән диалог өткүзүшкә тәйяр икәнликини, әмма у хәвпсизлик кеңиши даимий әзалириниң алди билән иранниң ядро саһәсидики һоқуқлириға һөрмәт қилиши керәкликини, бундақ болмиғанда сөһбәтниң илгири басмайдиғанлиқини билдүргән.

Бу һәқтики хәвәргә берилгән баһаларда, иран билән америка өз - ара шәрт қоюшуватқан шараитта бу мәсилиниң асанлиқчә һәл болуш еһтималлиқиниң төвәнлики баян қилинмақта.

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, пәйшәнбә күни ечилидиған йиғинда америка президенти барак обаманиң нутқида, әгәр иран хәлқараниң шәртлиригә көнмәй, өзи билгинини давам қилса, буниң бәдилини еғир төләйдиғанлиқи һәққидә агаһландуруш берилидиғанлиқи тәхмин қилинмақта икән.

Барак обама һөкүмити һазир иран вә шималий корийиниң ядро мәсилисигә җиддий қаримақта. Америка ташқи ишлар министири һиларий клинтон дүшәнбә күни хитай ташқи ишлар министири яң җйечи билән учрашқандиму бу мәсилини оттуриға қойған. У, хитайниң иран вә шималий корийигә қарши қоюлидиған ембаргони қоллиши керәкликини тәкитләп, хитайға бу һәқтики бесимни ашуридиғанлиқини билдүргән.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.