Amérika we yawropa ittipaqi kambodzhaning 20 neper Uyghur mesilisidiki qilmishini eyiblidi

Süret, amérika tashqi ishlar ministirliqi tor bétide élan qilinghan naraziliq bayanatning körünüshi bolup, bayanatta, kambodzha dairilirining bu qilmishi özlirini qattiq biaram qilghanliqini, pinompén hökümitining öteshke tégishlik xelqara mesuliyetke xiyanet qilghanliqi éyiblengen.

Analizchilarning eskertishiche, kambodzha da'iriliri 20 neper Uyghurni qayturuwétish bedilige xitaydin zor iqtisadi menpe'etke érishken.

Kambodzha hökümiti 5" ‏- iyul weqesi"din qéchip chiqip b d t ning pinompéndiki ishxanisidin panahliq tiligen 20 neper Uyghurni xitayning mu'awin dölet re'isi shi jinping, kambodzhani ziyaret qilishtin 2 küni burun xitay da'irilirige ötküzüp bergen idi. Kambodzha hökümiti Uyghurlarni xitaygha qayturuwétidighan künning harpisigha qeder bu mesilidiki esli meqsitini munasiwetlik tereplerdin yoshurup, Uyghur teshkilatlirini we xelq'ara kishilik hoquq organlirini aldapla qalmay, amérika we yawropa ittipaqini heyran qaldurdi we ularni qattiq bi'aram qildi.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi bu heqtiki bayanatida, kambodzha da'irilirining bu tasadipiy qilmishi özlirini qattiq bi'aram qilghanliqini tekitligen bolup, pinompén hökümitining öteshke tégishlik xelq'ara mes'uliyetke xiyanet qilghanliqini bildürdi.

Yawropa ittipaqi bolsa kambodzha da'irilirining qilmishini eyiblep, 20 neper Uyghurning xitaygha qayturulghanliqidin chongqur qayghurghanliqini shundaqla xitay da'irilirining ulargha toghra mu'amile qilishini telep qildi.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi kambodzha hökümiti Uyghur musapirlarni xitaygha qayturuwétishke az qalghanda, kambodzhaning washin'gtondiki bash elchisini ministirliq binasigha chaqirtip, bu mesilige arilashqan. Lékin bu Uyghur musapirlarning xitaygha qayturuwétilishini tosup qalalmighan idi.
 
Amérika tashqi ishlar ministirliqining muweqqet bayanatchisi gordon dugu'id 19 ‏- chésla élan qilghan bu heqtiki bayanatida kambodzha da'irilirini eyiblep, " kambodzha xan jemeti hökümitining xitayning telipige bina'en 20 neper Uyghur siyasiy musapirni xitaygha qayturuwetkenliki, kambodzhaning xelq'aradiki öteshke tégishlik mes'uliyitige xiyanet qilghanliqtur. Amérika xelq'ara qanunlargha asasen qoghdilishqa tégishlik bu kishilerning teqdiridin chongqur endishe qilidu. Biz yene kambodzha hökümitining bu kishilerning musapirliq salahiyiti toluq tekshürmey shundaqla b d t musapirlar aliy komissariyati ishxanisini qatnashturmayla qayturuwétishni qarar qilghanliqidin qattiq bi'aram bolduq," dégen.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining bayanatida yene, bu weqe amérika - kambodzha munasiwetlirige we kambodzhaning xelq'ara ornigha tesir yetküzidighanliqini agahlandurup, Uyghur musapirlarning derdini anglap baqmayla qayturuwétishke qet'iy qarshi turidighanliqini tekitligen.

En'giliye Uyghur jem'iyitining re'isi enwer toxti ependi, amérikining mezkur weqe toghrisidiki bayanati 5" ‏- iyul weqesi"din buyan élan qilghan Uyghurlargha a'it eng küchlük bayanat hésablinidighanliqi, lékin 20 Uyghurni qutquzulmighanliqi bolsa xitayning rayondiki tesir küchini namayan qilidighanliqini bildürdi.

20 Neper Uyghurning xitaygha qayturuwétilgenlikige inkas qayghurghan ellerning yene biri yawropa ittipaqi. Shwétsiyining bu nöwetlik prézidéntliqidiki yawropa ittipaqi élan qilghan mezkur weqe toghrisidiki bayanatida, kambodzha da'irilirining herikiti we 20 neper Uyghur musapir duch kelgen weziyetke "chongqur qayghurghanliqi"ni eskertidu.

Yawropa ittipaqining bayanatida "kambodzha hökümitining xelq'ara musapirlar qanunigha pisent qilmay Uyghur siyasiy musapirlirini 19 ‏- dékabir xitaygha mejburi qayturuwetkenliki özlirini chongqur qayghugha salghanliqi"ni bildürgen.

Amérika bilen yawropa ittipaqining her ikkila bayanatida xitayni Uyghur musapirining kishilik hoquqigha hörmet qilishqa ündigen bolup, yawropa ittipaqining bayanatida xitaydin "qayturulghan shexslerning kishilik hoquqigha hörmet qilish, ochuq-ashkara bolush we qanun tertipke asasen ish béjirishke kapaletlik qilish"ni telep qilidu.

Xitay ürümchide yüz bergen 5 ‏- iyuldiki namayishqa qatnashqan Uyghurlarni yaki qatnashqan Uyghurlargha yardem bergüchilerni qattiq basturidighanliqini ilgiri sürgen idi. Xitay tashqi ishlar ministirliqi düshenbe küni, kambodzhadiki Uyghurlarni qayturuwalghanliqini aqlap, "bu weqening köchmenler qanunigha asasen bir terep qilin'ghan adettiki normal mesile," ikenlikini ilgiri sürgen.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi jyang yü birleshme agéntliqigha yollighan bu heqtiki bayanatida, "kambodzha köchmenler qanunigha asasen yéqinda bu döletke qanunsiz kirgen 20 neper junggo puqrasini qayturdi. Junggo terep yuqirida tilgha élin'ghan kishilerni adettiki normal tertipke asasen ötküzüwaldi," dégen. Lékin jyang yü Uyghur musapirlirining hazir qeyerde tutup turuluwatqanliqini we ularning qandaq bir terep qilinidighanliqini chüshendürmigen.
 
Birleshme axbarat agéntliqining düshenbe küni tarqatqan bu heqtiki xewirige qarighanda musapirlarning ichidiki bezi kishiler b d t musapirlar mehkimisining kambodzhadiki ishxanisigha bergen guwahliqida eger xitaygha qayturulsa, özlirining uzun muddetlik qamaq jazasi we yaki ölüm jazasigha höküm qilinidighanliqini bildürgen.

Kambodzha hökümiti bolsa Uyghur musapirlirining kambodzhagha "qanunsiz kirgenliki"ni ilgiri sürüp, ularni xitaygha ötküzüp bergenlikini aqlimaqta. Enwer ependi, kambodzha xelqi 70 ‏- yillarda xitayning qollishi astidiki kxmér kommunistlirining qirghinchiliqigha uchrighanliqini, bu ehwalda kambodzhaning 20 Uyghur mesilidiki pozitsiyisini chüshenmekning qiyinliqini bildürdi.

Enwer ependining sözige qarighanda, 20 neper Uyghurning qayturuwétilishide kambodzha özining iqtisadi menpe'eti we xitayning bixeterlik jehettiki tehdit sélish küchini közde tutqan bolushi mumkin. U, Uyghur musapirlirining weqesi xitayning mu'awin dölet re'isi shi jinpingning kambodzha ziyariti harpisida yüz bérip, bu kambodzhaning iqtisadi nepke érishishini qulaylashturghanliqi, xitayning kambodzhagha bir milyard 200 milyon dollar iqtisadi yardem bérishke qoshulushida bu weqening "tézletküchilik" rolining zor bolghanliqini bildürdi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.