Хитай мәсилиси америка президент намзатлириниң 2‏-қетимлиқ бәс-муназирисидә талаш-тартиш қилинди

Президент обама бу қетим күчлүк позитсийә ипадиләп, рәқиби мит ромнейни “изчил әмәс” дәп тәнқид қилди. Муназиридә америкиниң баҗ сиясити, ишқа орунлишиш, саламәтлик суғуртиси, енергийә мустәқиллиқи, көчмәнләр мәсилиси қатарлиқ ички сиясәткә тәәллуқ мәсилиләрдин сирт, ташқи сиясәткә тәәллуқ бәзи мәсилиләр талаш-тартиш қилинип, хитай муназиридики талаш-тартиш темилириниң бири болуп қалди.

Америка президент намзатлириниң һәр икки қетимлиқ бәс-муназирисидә хитай изчил талаш-тартиш қилинип кәлди. Сәйшәнбә күнки кәчлик бәс-муназиридә, хитай йәнә бир қетим җумһурийәтчиләр намзати мит ромней вә демократлар намзати барак обаманиң һуҗум қилиш обйекти болуп қалди. Һәр иккила намзат, хитайниң иқтисади сияситини тәнқид қилишни дәстәк қилип туруп, бир-бириниң хитай мәсилисидики позитсийисигә һуҗум қилди.

Обама, хитайға қаттиқ қол сиясәт йүргүзидиғанлиқини билдүрүп, обаманиң хитайға “юмшақлиқ” қилғанлиқини тәнқид қилған мит ромнейни тутамсизлиқ билән тәнқид қилди. Униң илгири хитайға мәбләғ селип, америкидики иш пурситини хитайға йөткәп кәткәнликини илгири сүрди.

У әскәртип, хитайға қаттиқ қоллуқ қилишқа тоғра кәлсә, мит ромнейниң өчирәттики әң ахирқи адәм икәнликини тәкитлиди. Обама: хитайға қаттиқ қоллуқ қилишқа тоғра кәлсә, сиз өчирәттики әң ахирқи адәм. У, хитайға қаттиқ қоллуқ қилиш һәққидә сөзлигәндә шуни унтумаслиқ керәк. Ромней хитайдин адәм яллап ишлитидиған ширкәтләргә мәбләғ селип кәлди. У йеқиндила хитайниң өз хәлқини назарәт қилишиға көзитиш аппарати қуруп беридиған ширкәтләргә мәбләғ салған, дәп көрсәтти.

Обаманиң бу сөзи “ню-йорк вақти” гезитидә бу йил башлири елан қилинған бу һәқтики бир мақалиға қаритип ейтилған. Мақалида, ромней қурған “бейн капитал” намлиқ һәссидарлиқ ширкитиниң хитайға мәбләғ селип, қандақ пайда тапқанлиқи баян қилинған. Мақалида йәнә, ромнейниң ширкитигә қарашлиқ бир вакаләтчи сәрмайә фондиниң бир тармақ хитай ширкитини сетивалғанлиқини, бу тармақ ширкәт хитай һөкүмитиниң мәктәп, дохтурхана, идарә-җәмийәт, кино-тятирхана вә өктичи затларни назарәт қилишиға көзитиш аппарати билән тәминләйдиғанлиқини илгири сүргән.

Лекин ромней өзниң хитай қатарлиқ америка сиртидики ширкәтләргә вакаләтчи сәрмайә ширкәтлири арқилиқ мәбләғ салғанлиқини илгири сүрүп, обаманиң хитай сияситини тәнқид қилди. У, өзи президентлиққа сайлинип қалса, хитайға қаттиқ қол сиясәт йүргүзидиғанлиқи, хитайни пул курсини контрол қилидиған дөләтләр тизимликигә киргүзидиғанлиқини билдүрди.

Ромней, әскәртип: хитай узун йиллардин буян пул курсини изчил контрол қилип келиватиду. Президент обамаға нәччә қетим хитайни пул курсини контрол қилидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүшкә пурсәт кәлгән болсиму, бирақ у буни қилмиди. Мән президентлиққа олтурған күнниң өзидә, хитайни “пул курсини контрол қилидиған дөләт” дәп бекитимән. Мән америка президенти болуш сүпитидә, зөрүр тепилса, хитайниң америка карханилириға адаләтсизлик қиливатқан саһәләрдә униң маллириға баҗ қойимән, дәп көрсәтти.

Лекин ромней хитайға вакаләтчи ширкәтләр арқилиқ мәбләғ салғанлиқини илгири сүрүп, бу ширкәтләрниң конкрет сода паалийитигә арилишалмайдиғанлиқини билдүргән болсиму, бирақ демократларниң ромнейға қаратқан тәнқиди буниңлиқ билән чәкләнмәйду. У йәнә, хитайниң “юко” ведио тор бекитигә мәбләғ селиш билән тәнқид қилинған. “юко” тор бекити болса, америка ведио филимлирини қанунсиз көчүрүп тарқитиш, микрософтниң юмшақ деталлирини оғрилап ишлитиш қатарлиқ усуллар арқилиқ әқлий мүлк һоқуқиға дәхли-тәруз қилиш билән әйиблинип кәлгән иди.

Америка стәйт стрит банкисиниң сабиқ базар анализчиси, җорҗ вашингтон университетиниң иқтисади пәнләр кандидат доктори пәрһат билгә әпәндиниң илгири сүрүшичә, хәлқ пулиниң курси, әқли мүлк һоқуқи вә хитай таварлириға қошумчә ярдәм пули бериш қатарлиқ 3 хил амил, америкиниң содисида зиян тартишини кәлтүрүп чиқарған.

Хәлқ пули курсини монопол қилиш америка-хитай арисида изчил талаш-тартиш қозғап кәлгән мәсилә. Президент обама 2008‏-йилдики сайламда өзиниң президентлиққа сайланса, хитайни “пул курсини контрол қилидиған дөләт” дәп елан қилидиғанлиқини билдүргән. Бирақ у, һакимийәт сориған 4 йилдин буян хитай изчил пул курсини контрол қилидиған дөләтләр тизимликигә елинмиған. Президент обама сәйшәнбә күнки бәс-муназиридә өзиниң хитай сияситини ақлап, бу 4 йилда америка һөкүмитиниң мәзкур мәсилидики сиясити үнүмлүк нәтиҗигә еришкәнликини билдүрди.

Президент обама: пул курсини контрол қилиш мәсилисигә кәлсәк, мән президентлиққа олтурғандин буян хитай пулиниң курси 11% өрлиди. Бу мениң хитайға қаттиқ бесим ишләткәнликимниң нәтиҗиси. Мән сода мәсилисидә хитайға мислисиз бесим ишләттим. Мана бу мениң президентлиқ дәвримдә, америка тавар експортниң зор миқдарда ешишидики сәвәб. Бу кәлгүсидә йәнә, америкида ишқа орунлишиш пурситини кеңәйтиду, дәп көрсәтти.

Пәрһат билгәниң әскәртишичә, хитай пули курсини контрол қилип, хитай таварлириниң тәннәрхини чүшүрүш арқилиқ експортни җанландурған. Нәтиҗидә бу америка карханилириниң ишләпчиқиришиға вә америкидики әмгәк базириға тәсир йәткүзгән.

Демократик вә җумһурийәтчи намзатлар 6‏-ноябир президентлиқ сайлими йетип келиштин бурун җәмий 3 қетим бәс-муназирә қилип, өзлириниң кәлгүси 4 йилдики пилан, сиясәтлирини шәрһләйду. Сәйшәнбә күнки муназирә уларниң 2‏-қетимлиқ йүз туранә учришишидур.

Америка ахбарат васитилириниң хәвири вә хәлқ райини синаш нәтиҗилири һәр хил болсиму, бирақ омумий қараш түнүгүнки муназиридә президент обаманиң ипадиси мит ромнейға қариғанда яхши болуп, үстүнлүккә еришкән. У өткән қетимлиқ муназиридә үстүнлүкни ромней берип қойған иди.