Америка: "хитай далай ламаниң әмәс, тибәт хәлқиниң тәқдири үстидә ойлиниши керәк"

2007 - Йили 17 - өктәбир күни америка һөкүмити далай ламаға алтун медал һәдийә қилған көрүнүш.

Өткән һәптә америка кеңәш палатаси тибәт мәсилиси һәққидә мәхсус қарар мақуллап, хитайни тибәт сөһбитидә әмәлий мәсилиләрни музакирә қилишқа чақирған иди. Хитай шәнбә күни бу қарарға инкас қайтурди. Хитай тәрәп бу һәқтики баянатида, тибәт мәсилисиниң хитайниң ички иши икәнликини йәнә бир қетим тәкитлиди вә америкини тибәт мустәқилчилирини қоллаш һәрикәтлирини тохтитишқа чақирди.

14 ‏ - Март ласа вәқәсидин кейин, хитай тибәт тәрәп билән қайтидин сөһбәткә олтурғанда, явропа иттипақи билән америка хитайни тибәт мәсилисидә иҗабий қәдәм басти дәп мәдһийиләп баянат елан қилған иди. Әмма нәтиҗә күтүлгәндәк болмиди.

Бу йил 30 ‏ - июн вә 3 ‏ - июл күни арисида өткүзүлгән йәттинчи қетимлиқ хитай ‏ - тибәт сөһбитидә тәрәпләр сөһбәтниң мувәппәқийәтлик өткәнликини билдүргән болсиму, буниң пәқәт бир дипломатик назакәт нуқтисидин билдүрүлгәнлики, әмәлийәттә, сөһбәттә конкрет бир мәсилә музакирә қилинмиғанлиқи тәрәпләрниң кейинки баянатлиридин ашкариланди. Хитай тәрәп мәзкур йиғиндин кейинму, изчил һалда далай ламани бөлгүнчилик вә қутратқулуқ билән әйибләп кәлди.

Тибәт вәкили лодий гәри сөһбәттин 3 күн кейин америка президенти җорҗ буш билән көрүшкинидә, хитай тәрәпниң сөһбәт җәрянида, тибәт хәлқиниң тәқдири үстидә әмәс, далай ламаниң шәхсий тәқдири үстидә пикир баян қилғанлиқини ашкарилиди.

Хитай алдинқи қетимлиқ сөһбәтлиридиму далай ламаға, хитай хәлқ қурултийиниң муавин мудирлиқ вәзиписини беридиғанлиқини билдүргән, далай лама болса бу тәклипни рәт қилип кәлмәктә иди. Көзәткүчиләрниң қаришичә, хитай дөлитидики милләтләр мәсилисини һәл қилишта, милләтләр ичидики йетәкләш иқтидари бар кишиләрниң шәхсий мәртивисини өстүрүш арқилиқ, миллий мәсилисини унтулдуруп кәлгән вә бу тәдбириниң мивисини йәп кәлгән; әмма хитайниң бу әнәнивий тәдбири бу нөвәт далай лама үчүн карға кәлмигән.

Мана шу әһвални нәзәрдә тутқан америка кеңәш палатаси 18 ‏ - сиентәбирдики қарарнамисида мундақ дәйду: "хитай далай ламаниң шәхсий тәқдири үстидә әмәс, тибәт хәлқиниң тәқдири үстидә ойлиниши керәк. Өктәбирдә өткүзүлидиған сөһбәттә, тибәт хәлқиниң сиясий, иҗтимаий, мәдәний вә диний һоқуқлири җиддий шәкилдә музакирә қилиниши вә бу җәһәттә һәқиқий аптономийә һоқуқи асасий тема болуши керәк".

Қарарнамида йәнә " инсан һәқлири мәсилиси һечбир дөләтниң ички иши болалмайду, тибәт мәсилисиму хитайниң ички иши әмәс" дәп очуқ көрситилгән вә хитайниң хәлқаралиқ қанунлардики бәлгилимиләргә асасән, тибәт хәлқиғә шәртсиз һалда йүксәк аптономийә бериши керәкликини әскәрткән вә тәрәпләрниң бу мәқсәтни асас қилип туруп, һәр икки тәрәп қобул қилалайдиған лайиһәни оттуриға чиқириши тәвисийә қилинған.

Көзәткүчиләрниң қаришичә, сөһбәттә тибәт тәрәп изчил һалда сәмимийәт көрсәтмәктә. Далай ламаниң мустәқиллиқ тәлипидин ваз кечиши, бейҗиң олимпикини қоллап баянат бериши вә һәтта 14 ‏ - март вәқәсидин кейин тибәтликләр арисида зорлуқ һәрикәтлиригә таянған қаршилиқ изчил давамлашса вәзиписидин истипа беридиғанлиқини билдүрүши қатарлиқлар, далай ламаниң сөһбәттә илгириләш пәйда қилиш үчүн көрсәткән әмәлий тиришчанлиқлардур. Әмма хитай, тибәт тәрәпкә қобул қилиш мумкин болмиған тәләпләрни сунмақта. Хитай өктәбирдики сөһбәтниң алдида, далай ламаниң тибәтни әзәлдин хитайниң бирқисми дәп тонушини тәләп қилған. Тибәт сүргүндә һөкүмити шәнбә күнидики баянатида, әгәр өктәбирдики сөһбәттә йәнә илгириләш болмиса, тибәт тәрәпниң сөһбәтни давамлаштуруштин ваз кечидиғанлиқини билдүрди.

Нөвәттә бейҗиңда яшаватқан тибәт зиялийси Wei Se ханим шәнбә күни америка авази радиосида қилған сөзидә икки тәрәп сөһбитидики сәмимийәтсиз тәрәпниң хитай икәнликини, мана мушу сәвәбтин бу йил 14 ‏ - март күни лхасада уруш, чеқиш вә от қоюш вәқәси йүз бәргәнликини билдүргән. Вей се ханим йәнә өктәбирдики сөһбәттинму чоң үмид күтмәйдиғанлиқини, тибәттики исянларниң йәнә тәкрарлинидиғанлиқини билдүргән.