Америка доклат елан қилип, хитайниң уйғурларға йүргүзгән диний сияситини әйиблиди

Америка дөләт ишларминистирлиқиниң һәр йили бир қетим елан қилинидиған хәлқара диний әркинлик доклати чаршәнбә күни елан қилинди. Доклатта хитайниң диний әркинлик вәзийитигә алаһидә орун берип, бу бир йилда хитай диний әркинлик вәзийитиниң давамлиқ начарлашқанлиқи, уйғур мусулманлири, тибәт буддиистлири вә һөкүмәт тизимиға елинмиған хитай христиан гуруһлириниң зәрбигә учрап, өктичи диний затларниң тутқун қилинғанлиқи вә түрмигә соланғанлиқи илгири сүрүлгән.
Мухбиримиз әркин
2010.11.17
amerika-dolet-mejlisi Америка ташқи ишлар министири һилари килинтон җуңго - америка сода йиғини зийапитида сөз қилмақта
AFP Photo

Уйғур кишилик һоқуқ тәшкилатлири доклатниң уйғурларға даир мәзмунлиридин мәмнун икәнликини билдүрди вә буниң америка ташқи сияситидә әкс етишини үмид қилди.

Америка дөләт ишлар министирлиқи чаршәнбә күни дунядики 125 дөләтниң диний әркинлик вәзийитигә даир 2010 ‏ - йиллиқ доклатини елан қилди. Доклатта диний әркинлик вәзийити алаһидә тилға елинған дөләтләрниң бири хитай болуп, дөләт ишлар министирлиқи хитайни бу йилму йәнә диний әркинлик вәзийити алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр тизимликигә киргүзгән. Доклатта хитай асасий қанунида пуқраларниң "нормал диний паалийити" қоғдилидиғанлиқи қәйт қилинған болсиму, лекин һөкүмәт тизимликидики "вәтәнпәрвәр диний җәмийәтләр"ниң паалийитигә чәклик даиридә йол қоюлғандин сирт фалунгуң, протестант яки католик аилә черкавлириниң нормал паалийити чәклимигә учриғанлиқини, болупму уйғур аптоном районида 5"‏ - июл вәқәси"дин кейин диний зиянкәшлик күчийип, диний китаб вә диний кийим - кечәкләрни чәкләшни өз ичигә алған аталмиш "қанунсиз диний паалийәтләр"ни бастуруш җиддийләшкәнликини, тибәт вә тибәт аптоном райониниң сиртидики тибәт районлирида диний әркинликни бастуруш давамлиқ еғирлашқанлиқини илгири сүргән.

Хитай тунҗи қетим 1999‏ - йили америка дөләт ишлар министирлиқиниң диний әркинлик вәзийити алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлгән иди. Хитай ахирқи қетим бу тизимликкә, дөләт ишлар министирлиқиниң 2010 ‏ - йили елан қилинған диний әркинлик доклатида киргүзүлгән болуп, мәзкур доклат елан қилинған вақти мусулманларниң қурбан һейтиниң 2‏ - күнигә тоғра кәлгән иди. Доклатта америка һөкүмитиниң уйғур аптоном райониниң диний әркинлик вәзийитидин алаһидә әндишә қиливатқанлиқи әскәртилип, "америка әмәлдарлириниң хитай һөкүмитини аз санлиқларниң диний паалийитигә чәклимә қоюшни бикар қилишқа, уйғур мусулманлири вә тибәт буддистлириниң паалийитини чәкләштин ваз кечишкә чақирип келиватқанлиқи, диний чәклимә тибәт вә уйғур аптоном районида вәзийәтниң җиддийлишишигә түрткә болуп қеливатқанлиқини оттуриға қоюп келиватқанлиқи" тәкитләнгән.

Америка дөләт ишлар министири һилларий клинтон ханим, министирлиқниң чаршәнбә күни хәлқара диний әркинлик доклати елан қилиш мунасивити билән чақирған ахбарат йиғинида америкиниң диний әркинлик мәсилисидики мәйданини чүшәндүрүп, диний әркинлик кишилик һоқуқниң асаслириниң биридур, дәп көрсәтти. Клинтон ханимниң әскәртишичә, диний әркинлик кишилик һоқуқниң асаслиридин болупла қалмай, у йәнә җәмийәт тинчлиқи вә муқимлиқиниң муһим һалқисидур. У, диний әркинлик кишилик һоқуқ хәлқара хитабнамиси, пуқралар һоқуқи вә сияси һәқләр хәлқара әһдинамиси вә нурғун дөләтләрниң асасий қанунида қоғдилидиғанлиқини әскәртип, "чүнки биз диний әркинликкә шуниң үчүн ишинимиз вә шуниң үчүн буниңда чиң туримизки биз һәр қандақ җайдики һәр қандақ хәлқниң һөкүмәтниң мудахилисиз , һәтта уларниң қоғдиши астида өз етиқади бойичә яшаш һоқуқи болуши керәк, дәп қараймиз. Лекин нурғун йәрләрдә йүз бериватқан һадисиләр бизни биарам қиливатиду. Диний әркинлик хәлқини езидиған истибдат һакимийәтләрниң тәһдити вә диний зораван әсәбий гуруһларниң тәһдитигә дуч келиватиду" дәп көрсәтти. У хитайниң диний гуруһларға паракәндичилик селиватқанлиқини әскәртип, "биз һөкүмәтниң тибәтлик буддистлар, аилә черкавлириға әза христианлар вә уйғур мусулманлириға паракәндичилик селиватқанлиқиға даир хитайдин кәлгән мәлуматларни тапшурувалдуқ" дәйду.

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң доклатида, уйғурларниң диний әркинлик вәзийитидә сақлиниватқан мәсилиләр алаһидә оттуриға қоюлуп, уйғур аптоном райони даирилириниң яш - өсмүрләрниң диний тәлим елиш вә намаз оқушиға чәклимә қойғанлиқини тәнқидлигән. Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң 2005‏ - йили ата - аниларниң яш өсмүрләргә диний тәлим беришигә йол қоюлидиғанлиқини, яш - өсмүрләрниң диний паалийәткә қатнишалайдиғанлиқини елан қилишиға қаримай, уйғур аптоном районида балиларниң диний паалийәткә қатнишиши чәкләнгәнликигә даир мәлуматлар берилгәнликини, шинҗаңниң балиларни қоғдаш тоғрисидики қанун низамида ата - аниларниң балилирини диний паалийәт билән шуғуллинишиға йол қоюши чәкләнгәнликини, лекин буниңға қаримай уйғур аптоном райониниң қисмән җайлирида балиларниң җүмә намизиға қатнишиватқанлиқини илгири сүргән.

Хитай һөкүмити 2001‏ - йили америкида йүз бәргән 11"‏ - сентәбир вәқәси"дин кейин, өзиниң диний сияситини өзгәртип, бир қатар йәрлик бәлгилимиләрни чиқирип йолға қоюш арқилиқ уйғурларниң күндилик диний паалийәт даирисини тарайтқан вә нишанини уйғур пәрзәнтлиригә диний тәлим беришни чәкләшкә қаратқан иди. Хитай чиқарған бу һәқтики йәрлик бәлгилимилиридә "аяллар, балилар, пенсийигә чиққан кадирлар, партийиликләр вә хизмәтчләрниң мәсчиткә кирип ибадәт қилиши" чәкләнгән иди. Америка дөләт ишлар министирлиқиниң доклатида болса "хитай һөкүмитиниң уйғур аптоном районидики аталмиш 'бөлгүнчилик, диний әсәбийлик вә террорлуқ' әндишиси уйғур мусулманлириға бастуруш характерлик чәклимиләрни йүзгүзүшигә түрткә болуватқанлиқини илгири сүргән.

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң әмгәк вә кишилик һоқуқ ишлириға мәсул ярдәмчи министири майк познер, чаршәнбә күни министирлиқ бинасидики ахбарат елан қилиш йиғинида әскәртип, хитайда диний гуруһларниң давамлиқ чәклимигә учраватқанлиқини илгири сүрди. У, "хитайда клинтон ханим ейтқандәк, шинҗаңдики уйғур аһалиси, тибәттики буддистлар вә аилә христиан черкавлириға қаритилған диний әркинликкә даир башқа чәклимиләрниң давам қилғанлиқиға шаһид болғанлиқи"ни билдүрди. Майк познерниң әскәртишичә, америка дөләт ишлар министирлиқи бу йил хитайдин сирт йәнә берма, еритрийә, шималий корийә, иран, сәуди әрәбистан, судан вә өзбекистан қатарлиқ 8 дөләтниң диний әркинлик хатириси алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлгәнликини әскәртти.

Бәзи анализчиларниң әскәртишичә, хитай һөкүмити бир тәрәптин хитайдики мусулманларни ислам дуняси билән алақини күчәйтиштики дипломатик вастә орнида қолланса, йәнә бир тәрәптин ислам диний уйғур миллий кимликиниң асаси дәп қарап, уни өзлиригә узун муддәтлик тәһдит һесаблаватқанлиқини вә шуниң үчүн уйғурларниң диний кимликини аҗизлитишқа тиришиватқанлиқини илгири сүрмәктә. Америка дөләт ишлар министирлиқиниң доклатида йәрлик һөкүмәт даирилириниң бу мәсилидики позитсийисини тәнқидләп, "уйғур аптоном райониниң турпан вилайити вә қәшқәр конашәһәр наһийисидә һөкүмәт органлириниң оқутқучи вә артист қобул қилиш еланида хизмәткә қобул қилинғучиларниң динға ишәнмәйдиған, диний паалийәткә қатнашмайдиған болуши тәләп қилинғанлиқи"ни тәкитлигән.
 
Хитай һөкүмити 11"‏ - сентәбир вәқәси"дин кейин, болупму 2007‏ - йили нәччә миң уйғурниң пакистандики сәуди әлчиханиси алдиға топлинип, һәҗ визиси тәләп қилиш вәқәсидин кейин, хитай һөкүмити уйғурларниң һәҗ паалийитини контрол қилишни күчәйткән иди. Америка һөкүмитиниң диний әркинлик доклатида даириләрниң уйғур мусулманлириниң паспортини давамлиқ мусадирә қилиш арқилиқ уларниң сәуди әрәбистанға берип һәҗ қилишини имкансиз әһвалға чүшүрүп қойғанлиқини илгири сүргән. Хитай һөкүмитиниң сәуди әрәбистан, пакистан вә сүрийә қатарлиқ дөләтләргә бесим ишлитип, хитайниң диний чәклимисини тәнқид қилған вә яки аталмиш қанунсиз диний паалийәт билән шуғулланғанлиқи илгири сүрүлгән бәзи уйғур мусулманлирини мәҗбурий хитайға қайтурғанлиқиға даир мәлуматларни алғанлиқини билдүргән.

Доклатта йәнә, уйғур мусулманлириниң диний ибадәт вә диний паалийәт сәвәблик тутқунға учриғанлиқи тәнқидләнгән. Доклатта әркин асия радиоси уйғур бөлүминиң хәвирини нәқил кәлтүрүп, уйғур елиниң ғулҗа наһийисидә зулпийә исимлик уйғур қиз вә униң 3 нәпәр туғқининиң шундақла йәнә шу наһийидики сетивалди һашим исимлик уйғур билән униң аяли һәлимә вә башқа 3 нәпәр аилә әзасиниң мәһәллидики аялларға диний дәрс бериш, диний китаб оқуш, диний пасунда кийиниш, рухсәтсиз диний тәблих қилиш қатарлиқ сәвәбләрдин тутқунға учриғанлиқини илгири сүргән. Доклатта әскәртишичә, уйғур вә тибәт қатарлиқ милләтләр диний вә миллий һәр икки тәрәптин кәмситишкә учрайдиған болуп, бу бир йилда уйғур аптоном районида уйғурлар билән хитайларниң зиддийити давамлиқ өткүрләшкән.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.

 
Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.